۵) ایجاد مدرسهی اخلاقی
رسول اکرم ججدای از مدرسهی تعلیمی که در مکه و مدینه در زمینهی تعلیم عقاید اسلامی و روش عبادت کردن پروردگار ایجاد نموده بودند، مدرسهای معنوی و اخلاقی هم در مکه و هم در مدینه به وجود آوردند که اهمیت آن از مدرسهی آموزشی نیز بیشتر و مهمتر بود.
پروردگار نیز در قرآن لفظ «یزَکیهم» را قبل از «یعَلِّمُهُم» بیان فرموده یعنی ابتدا «تزکیه» و اصلاح فرد، سپس آموزش مسائل به او.
رسول اکرم جدر این مدرسهی ربّانی و اخلاقی، زیباترین شیوهی برخورد با خدا، خویشتن، دیگر مخلوقات را به آنان تعلیم میداد و رذائل اخلاقی و زشتیهای درونی را که سبب دوری از پروردگار و شعلهور شدن آتش جنگهای طولانی بین دو شخص و یا دو طائفه میگشت، از درون آنان زدود و به جای آن فضائل اخلاقی و برخوردهای نیکو و زیبا را جایگزین آن نمود؛ چراکه خودش در اعلیترین درجهی اخلاق نیکو قرار داشت ﴿ وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ ٤﴾[القلم: ۴].
وقتی احادیث آن حضرت جرا بررسی میکنیم، با تمامی این موارد، یعنی اصلاح روابط اجتماعی، دلسوزی و شفقت نسبت به فقرا، فریادرسی مظلومان، ایجاد انس و الفت بین دوستان و همسایگان، پرهیز از اخلاق تند و زشت و... برخودر میکنیم.
به عنوان مثال در مورد «کینهتوزی»، «حسد»، «قطع رابطه» و... اینگونه یارانش را به اصلاح وادار میکرد:
«لاَ تباغضوا، وَلا تحاسدوا، وَلاَتدابروا، وكونوا عبادالله إخواناً وَلاَ یَحل لمسلم اَن یَهجُرَ اَخَاه فوق ثَلاثَة اَیَّام» [۶۹].
«کینهتوزی نکنید، حسادت نورزید، قطع رابطه نکنید، و ای بندگان خدا! با یکدیگر برادر باشید، و برای هیچ مسلمانی جایز نیست که بیشتر از سه روز با برادر مسلمانش قطع رابطه کند!»
و یا اینگونه آنان را نسبت به هم دلسوز و با شفقت بار میآورد:
«الْمُسْلِمُونَ کرَجُلٍ وَاحِدٍ إِنِ اشْتَکى عَینُهُ اشْتَکى کلُّهُ وَإِنِ اشْتَکى رَأْسُهُ اشْتَکى کلُّهُ» [۷۰].
«تمامی مؤمنان نسبت به یکدیگر همانند فردی واحداند؛ اگر چشم او به درد آید، تمامی اعضای او به درد میآیند، و اگر سر او به درد آید، تمامی اندامهای او به درد میآیند!»
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهر اند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بیغمی
نشاید که نامت نهند آدمی
[۷۱]
و یا اینگونه آزار رساندن به دیگران را منع میفرمود:
«المسلم مَن سَلِم المسلمون من لسانه و یده« [۷۲].
«مسلمان واقعی کسی است که دیگران از دست و زبان او در امان باشند.»
و به عنوان آخرین نمونه به اصلاح روابط اجتماعی اشاره میکنیم که میفرمود:
«أفشوا السَّلام، و أطعموا الطَّعام وَصلُوا الأرحام...» [۷۳].
«ای مسلمانان! سلام کردن را ظاهر کنید (و از کنار یکدیگر بیتوجه رد نشوید)، دیگران را طعام دهید (که سبب محبت بیشتر میشود) و صلهی رحم به جای بیاورید و ارتباط برقرار کنید.»
با بیان این چند نمونه فهمیدیم که پیامبر جچگونه سجایای اخلاقی را به شاگردانش درس میداد، و چگونه از آن انسانهای دور از فرهنگ و تمدن، بزرگترین معلمهای اخلاق و علم و دانش را به وجود آورد.
[۶۹] صحیح بخاری، ج ۲، ص ۸۹۶. [۷۰] صحیح مسلم. [۷۱] سعدی (علیه الرحمة) [۷۲] بخاری: ج ۱، ص ۶. [۷۳] ترمذی، ابن ماجه، مشکاة.