سخن ناشر

كتاب حاضر تحت عنوان «مجموعه‌ی مبدأ و معاد، همراه با كفایت الإسلام و نماز پنج وقت و آداب وضو» در میان كتاب‌های دینی قدیم جایگاه و ارزش والایی دارد. این كتاب پیش از چاپ حاضر، از روی عكس از نسخه‌ی دست‌نوشت در مطبع محمدی (بمبئی هند) در ماه صفر سال ۱۳۸۷هـ. ق چنانكه در «خاتمة الطبع» آن‌ آمده است به چاپ رسیده است، و سپس از روی همین نسخه‌ی چاپ شده، چندین بار تجدید چاپ شده است.

بنده در این چاپ، کتاب را بر اساس رسم الخط امروزین فارسی معمول، ویرایش و سجاوندی کرده‌ام و اغلاط نوشتاری و وزن ابیاتی چند از آن را تصحیح نموده‌ام، بی‌آنکه در آیین نگارش، به زبان معیار و ترتیب آن دستی برده باشم، و افزوده‌های لازم خود را در میان دو کروشه [ ] قرار داده‌ام. در تصحیح اغلاط نوشتاری و وزن برخی از ابیات از همکاری و نظر دوست گرامی‌ام دکتر احمدنور وحیدی استفاده کرده‌ام که در این جا بایسته است از ایشان یاد و سپاسگزاری نمایم.

ذکر نکته‌ای که در این جا مهم و ضروری می‌نماید این است که با بررسی نسخه‌ی چاپ شده از روی دست‌نوشت، از آمدن نام «ولی الله محدث دهلوی» بر جلد آن به دلایلی که در پی می‌آید از انتساب آن به وی دچار تردید شدم:

۱- با شناختی که از «ولی‌الله محدث دهلوی» مشهور در دست است نامبرده متولد ۱۱۱۰ و متوفی ۱۱۷۶ ﻫ . ق. و حنفی مذهب است، حال این که کتاب مشتمل بر ابعاض، هیئات، ارکان نماز و برخی مسایل فقهی دیگر بر اساس فقه شافعی است، باری مگر این که صاحب کتاب یا گردآورنده‌ی آن شخص ناشناخته‌‌ای همنام او باشد.

۲- در صفحه‌ی ۵۴ نسخه‌ی حاضر در باب «محرمات حج»، بیت ششم چنین آمده است:

نظم این مختصر محرّم بود
سال هشتصد ولی یکی کم بود

که اشاره به سال ۷۷۹ ﻫ . ق. سال به نظم کشیدن مختصر خود دارد.

و در ادامه در صفحه‌ی ۵۵، بیت پانزده و شانزدهم آمده است:

نعمت‌الله را ببخشایی
که سمیع و بصیر و دانایی
نعمت اله کزین هر دو سرا
حل هر مشکلی به فضل خدا

که در دو بیت اخیر تخلّص صریح «نعمت‌الله» آمده است.

با توجه به دلالت سه بیت یاد شده احتمال انتساب این کتاب به «شاه نعمت الله ولی» ۷۳۰-۸۳۴ هـ. ق. در ذهن برجسته می‌سازد، افزون بر آن شافعی مذهب بودن او به این احتمال قوت می‌بخشد.

«شیخ محمد مردوخ کردستانی در مقدمه‌ی کتاب خود «خلاصة الأحکام در شرح كفاية الإسلام» منظومه‌ی «كفاية الإسلام» را که مشتمل بر واجبات و مستحبات فقه شافعی است، تألیف مرحوم «شاه نعمت الله ولی» می‌داند. او می‌گوید: «در کتاب نور الأنوار، تألیف سید عبدالصمد توداری، منظومه‌ی كفاية الإسلام را ... به مرحوم سید عبدالرحمن پسر سید احمد کاکو زکریایی انتساب می‌دهد. اما نسخه‌ی صحیح کامل که به دست آمد معلوم شد که کتاب مذکور تألیف مرحوم شاه نعمت الله ولی است که آن مرحوم منظومه‌ی مرقومه را برای استفاده‌ی عموم به رشته‌ی نظم در آورده و در واقع ... جوهر دیانت و خلاصه‌ی اسلامیت را با اسلوب مرغوبی در دسترس عموم گذاشته است ... » [۱].

منظومه‌ی «كفاية الإسلام» شامل ۲۳۸ بیت است که چند بیت مشترک با «تحقیق الإیمان» «شاه نعمت الله ولی» دارد که ۴۱ بیت دارد و هر دو در قالب مثنوی و در بحر خفیف مخبون مقصور یا محذوف [۲]است. آن چند بیت مشترک به شرح زیر است:

یا رب از فضل خویش رحمت کن
جای سید مقام جنّت کن

و دو مصراع:

«گر‌کسی‌پرسدت‌که‌ایمان‌چیست»
«چارمین هست روزه‌ی رمضان»

در پایان «كفاية الإسلام» نیز ابیات زیر با تخلص «سید» و «نعمت‌ الله» چنین آمده است:

شد تمام این كفاية الإسلام
باد بر مصطفی درود و سلام
نظم این مختصر محرم بود
سال هشتصد یکی از آن کم بود..
یارب از فضل خویش رحمت کن
جای سید مقام جنت کن
نعمت الله را ببخشایی
که سمیع و بصیر و دانایی
نعمت راست در دو سرا
حل هر مشکلی به فضل خدا» [۳]

در این کتاب نیز در صفحه‌ی ۵۴، باب «محرمات حج»، بیت پنجم و ششم با تفاوت‌ در مصراع‌های دوم این گونه آمده است:

شد تمام این كفاية الاسلام
هرکه این یاد کرد یافت نظام
نظم این مختصر محرّم بود
سال هشتصد ولی یکی کم بود

و در صفحه‌ی ۵۵، بیت پانزدهم و شانزدهم با اندکی تفاوت آمده است:

نعمت الله را ببخشایی
که سمیع و بصیر و دانایی
نعمت الله کزین هر دو سرا
حل هر مشکلی به فضل خدا

با توجه به شباهت‌های موجود در سه کتاب یاد شده، یعنی این کتاب و «كفاية الاسلام» و «تحقیق الإیمان» شاه نعمت الله ولی، این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که: چه ارتباطی میان این سه وجود دارد؟ آیا می‌توان هر سه را از شاه نعمت الله ولی دانست؟

اما قدر مسلم آنچه یاد شده را نمی‌توان براهین قاطع و دلایل قانع‌کننده بر انتساب کل کتاب یا بخشی از آن به «شاه نعمت الله ولی» دانست، گفتم بخشی از آن، از این رو که این احتمال هم هست که کتاب متشکل از آثار بیش از یک نفر باشد؛ دلالت این احتمال بیت پایانی از منظومه‌ی پایان کتاب است که در آن آمده است:

احمد مداح‌گفت‌این‌قطعه‌را از امرحق
خواب‌غفلت‌وقت‌مردن‌جملگی‌بیداردار

به نظر می‌رسد این قطعه (منظومه) متعلق به کسی باشد که تخلص خود را «احمد مداح» یاد نموده است.

از این روی برای فهم حقیقت انتساب این کتاب به صاحب یا صاحبان آن، به تحقیقات بیش‌تر و دلایل متقن و روشن‌تر نیاز است. معلومات صاحبنظران و نسخه‌شناسان می‌تواند گره از مسأله‌ی مجهول بر دارد و حقیقت آن را معلوم نماید، خواهشمند است آن را از بنده دریغ نفرمایند، تا در چاپ‌های بعدی استفاده شود.

مجید احمدی

شیراز، بهار

۱۳۸۸

[۱] كتاب «خلاصة الاحكام در شرح كفایة الإسلام» تألیف شیخ محمد مردوخ، تهران، ۱۳۱۷ مقدمه ص ۲-۳. [۲] در اصطلاح علم عروض فاعِلاتن فاعِلاتن فاعِلاتن فعِلان (مخبون مقصور) در ضمن تقسیمات بحر رمل می‌آید. مصحح [۳] اقتباس از كتاب تحقیق در احوال و نقد آثار و افكار شاه نعمت الله ولی، تألیف دكتر حمید فرزام، سروش، تهران، چاپ دوم ۱۳۷۹، ص ۳۵۱.