كتابُ الصّلاة

بدان که شرایط واجب شدن نماز سه است: اول اسلام؛ دوم بلوغ؛ سوم عقل.

فصل- بدان که شرایط صحت نماز پیش از شروع در آن پنج است‌: اول پاک گردانیدن اعضا از پلیدی؛ دوم ایستادن مکانی؛ سوم علم به رسیدن وقت نماز؛ چهارم روی به سوی قبله کردن؛ پنجم پوشیدن عورت به لباسی پاک؛ و عورت مرد و کنیزک از ناف است تا زانو؛ و عورت زن آزاد همه‌ی تن اوست، الّا روی و کف دست.

فصل- بدان که نماز فرض در شبانه‌روز هفده رکعت است و آن در پنج وقت واجب آید: اول وقت صبح و آن دو رکعت است و وقتش آن زمان باشد که سفیدی بر سیاهی غلبه کند تا برآمدن آفتاب؛ دوم وقت پیشین است و آن چهار رکعت است و وقتش آن زمان باشد که سایه‌ی هر چیز مثل آن چیز شود؛ سوم وقت پسین (عصر) است و آن چهار رکعت است و وقتش آن زمان باشد که سایه‌ی هر چیز مثل آن شود؛ تا دو چند آن چیز شود، وقت فضیلت است؛ تا غروب کردن آفتاب، وقت جواز است؛ چهارم وقت شام است و آن سه رکعت است و وقتش آن زمان باشد که شفق سرخ از جانب مغرب بر آید تا وقت خفتن؛ پنجم وقت خفتن است و آن چهار رکعت است و وقتش آن زمان باشد که شفق سرخ از جانب مغرب تمام شود تا برآمدن صبح.

فصل- بدان که شرایط نماز بعد از شروع در آن ده است: اول ترک کلام عمدکردن، مثل دو حرف یا حرفی ممدود مثل بآء و تآء، یا مفهوم مثل قِ و لِ و عِ؛ دوم ترک خنده و گریه به آوازِ بلندکردن؛ [سوم] قرائت به مجرد تفهیم؛ چهارم ترک فعل زشت کردن، مثل برجستن و کف دست بر هم زدن سه حرکت پیاپی ناکردن، اما بهر تسبیح انگشت جنبانیدن باکی نباشد؛ ششم ترک مفطرات کردن که هر چه روزه باطل کند نماز نیز باطل کند؛ هفتم ترک فعلی یا رُکنی کردن و یا آن که فرض به جای سنتی قرار دهد؛ هشتم زمانی دراز در شک نماز گذرانیدن؛ نهم قطع نماز در خاطر قراردادن؛ دهم قطع نماز به چیزی معلّق‌کردن.

فصل- بدان که افعال و اقوال و اعمال که در نماز است بر سه قسم است: ارکان و ابعاض و هیئات، اگر کسی [ارکان] ترک کند عوض آن سجده‌ی سهو تدارک نماید؛ و اگر هیئات ترک کند عوض نباید کرد. و ارکان گفته آید که کدام است، اما ابعاض سنتی چند است، چون قنوت در نماز صبح است و قیام از بهر آن و تشهد اول که در نماز است و نشستن از بهر آن و صلوات بر رسول اللهص فرستادن در تشهد اول، اما هیئت هم سنّت است، مثل وجّهتُ وجهی ... خواندن و دست راست بر پشت دست چپ نهادن و تکبیر گفتن در هر رکعتی و هر موضعی و دست برداشتن و أعوذ بالله به سِر [آرامی] گفتن؛ سبحان ربي العظیمدر رکوع و سبحان ربی الاعلی در سجود، سمع الله لمن حمده در اعتدال گفتن.

فصل- بدان که در دو رکعت نماز سی و دو چیز فرض است، اگر یکی ترک کند نماز باطل گردد: اول نیت کردن، چنانکه گوید که نیت کردم که نماز فرض فلان وقت ادا می‌کنم؛ دوم ایستادن اگر قادر باشد؛ سوم تکبیر گفتن؛ چهارم سوره‌ی فاتحه درست خواندن؛ پنجم رکوع کردن؛ ششم آرام بودن در آن؛ هفتم به اعتدال آمدن؛ هشتم آرام بودن در آن؛ نهم سجود اول کردن؛ دهم آرام بودن در آن؛ يازدهم نشستن میان دو سجده؛ دوازدهم آرام بودن در آن؛ سيزدهم سجود دوم کردن؛ چهاردهم آرام بودن در آن؛ پانزدهم ایستادن در رکعت دوم؛ شانزدهم فاتحه خواندن؛ هفدهم رکوع کردن؛ هيجدهم آرام بودن در آن؛ نوزدهم به اعتدال آمدن؛ بيستم آرام بودن در آن؛ بيست و يكم در سجود رفتن؛ بیست و دوم آرام بودن در آن؛ بيست و سوم نشستن میان دو سجده؛ بيست و چهارم آرام بودن در آن؛ بيست و پنجم سجده‌ی دوم کردن؛ بيست و ششم آرام بودن در آن؛ بيست و هفتم در تشهد نشستن؛ بيست و هشتم تشهد خواندن؛ بيست و نهم صلوات بر رسول الله ص فرستادن؛ سي‌ام سلام اول از دست راست دادن؛ سي و يكم ترتیب نگاه داشتن، سي و دوم مقارنه بدان که مردان را بانگ و زن را اقامت گفتن سنت است.

فصل- بدان که سنت‌های نماز چهارده است: اول دست برداشتن تا برابر گوش در تکبیر اول و در رکوع و اعتدال؛ دوم دست راست بر پشت دست چپ نهادن؛ سوم دعای افتتاح (وجَّهتُ وجهی ... ) خواندن؛ چهارم اعوذ بالله به سِر گفتن؛ پنجم شب بلند روز به سِر خواندن؛ ششم آمین بعد از فاتحه گفتن؛ هفتم در دو رکعت اول بعد از فاتحه آیه یا سوره‌ای از قرآن خواندن؛ هشتم در رکوع و سجود و قیام، الله اکبر گفتن؛ نهم در اعتدال سمع الله لمن حمده، ربنا لک الحمد گفتن؛ دهم در رکعت آخر در نماز صبح قنوت خواندن؛ يازدهم در رکوع سبحان ربی العظیم و بحمده گفتن و در سجود سبحان ربی الاعلی و بحمده گفتن؛ دوازدهم صلوات بر رسولص فرستادن در تشهد اول و نزد گفتن: «إلا الله» انگشت سبحه برداشتن؛ سيزدهم در تشهد مفترش نشستن؛ چهاردهم سلام دوم از دست چپ دادن.

فصل- نمازهای سنت مؤکده که با فرایض گزارند ده رکعت است: دو رکعت پیش از فرض صبح و دو رکعت پیش از فرض پیشین و دو رکعت بعد از آن و دو رکعت بعد از فرض شام و دو رکعت بعد از فرض خفتن. اما نماز سنت غیرمؤکده دوازده رکعت است: دو رکعت دیگر پیش از فرض پیشین و دو رکعت دیگر بعد از پیشین و چهار رکعت پیش از فرض پسین و دو رکعت پیش از شام و دو رکعت پیش از خفتن؛ و سنت وتر یک رکعت است تا یازده رکعت؛ و نماز ضحی از دو رکعت است تا هشت، و به قول ضعیف تا دوازده رکعت؛ و نماز تراویح بیست رکعت است؛ و نماز سنت وضو و تحیت مسجد هر کدام دو رکعت است؛ و نماز تهجد دو رکعت تا دوازده رکعت است؛ و این همه از سنت‌های مؤکده است.

فصل- در بیان نماز جمعه؛ چون نمازهای فرض باقی به جای باید آورد با شش چیز دیگر: اول باید که دو خطبه و نماز جمعه در وقت پیشین باشد؛ دوم باید که جمعه در شهری یا قریه کنند که چهل مرد بالغ، عاقل، مقیم و آزاد در آن جا باشند؛ سوم چهل مرد نمازگزار باید که در وقت خطبه حاضر باشند؛ چهارم نیت جماعت کردن، اگر کسی رکوع رکعت دوم نیابد جمعه نیافته باشد؛ پنجم دو خطبه به عربی به لفظ الحمد لله خواندن و صلوات بر رسول اللهص فرستادن و وصیت مؤمنان را به تقوی در هردو خطبه کردن؛ ششم آیه یا سوره‌ای از قرآن خواندن و در خطبه‌ی دوم دعای مغفرت مؤمنان خواندن.

فصل- بدان که سنت‌های جمعه ده است: اول غسل کردن؛ دوم جامه‌ی سفید پوشیدن؛ سوم بویی خوش به کار داشتن؛ چهارم پگاه مسجد رفتن؛ پنجم پای به گردن مردم ننهادن، مگر امام باشد یا صف پیش خالی باشد؛ ششم در پیش نمازگزار نگذشتن و گذشتن حرام و دفعش واجب است؛ هفتم استماع خطبه کردن؛ هشتم به صف پیش رفتن؛ نهم دیر از مسجد بیرون آمدن؛ دهم مسأله از علم آموختن.

فصل- عذرهای نماز جمعه ده است: اول باران دوحل؛ دوم بیماری و بیمارداری؛ سوم اشراف زوجه و مملکوک قریب موت؛ چهارم ترس از ظالم و خوف از قرض خواه؛‌ پنجم برهنگی؛ ششم گرسنگی و تشنگی سخت؛ هفتم سرما و گرمای سخت؛ هشتم متابعت رفیقان سفر؛ نهم امید عفو از عقوبت؛ دهم خوردن چیزی بوی‌ناک، مثل سیر و پیاز خام.

فصل- در بیان نماز قصر و جمع؛ بدان که مسافر را رسد که نماز فرض چهار رکعتی با دو رکعت آورد به چهار شرط: اول آن که سفر او مباح باشد؛ دوم آن که راه همان سفر به رفتن غیر بازآمدن شانزده فرسنگ باشد؛ سوم آن که نماز او ادا بود نه قضا؛ چهارم نیت قصر در زمان احرام کند و شاید که پیشین با پسین و شام با خفتن جمع کند تقدیماً و تأخیراً.

فصل- در بیان نماز خوف؛ نماز خوف بر سه قسم است: اول آن که دشمن در طرف قبله نباشد؛ امام را باید که قوم را به دو قسم سازد: بعضی برابر دشمن بدارد و بعضی به امام دو رکعت نماز بگزارند و نیت مفارقت کنند و نماز خود را تمام کنند و امام در تشهد صبر کند تا قوم دوم سجده کنند و با هم سلام دهند. دوم آن که دشمن در طرف قبله باشد؛ امام باید که قوم خود را به دو صف سازد و صف اول با امام سجده کنند و صف دوم بایستند و پاسبانی کنند، چون ایشان به قیام آیند صف دوم سجده کنند. سوم آن که در میان جنگ نماز کنند و رو به هر طرف که کنند روا باشد، الّا نعره‌زدن که آن باطل‌کننده‌ی نماز است.

فصل- در بیان نماز عیدین؛ و نماز دو عید سنتی مؤکده است؛ و آداب جمعه هم در وی به جای باید آورد؛ و نماز عید فطر دیرتر کنند و نماز عید قربان زودتر کنند و آن دو رکعت است و دو خطبه، لیکن در عیدین اول نماز کنند و بعد از آن خطبه نمایند و در رکعت اول هفت تکبیر بگوید غیر تکبیر احرام و در رکعت دوم پنج تکبیر بگوید غیر از تکبیر قیام؛ در میان تکبیرات همین تسبیح گوید: سبحان الله والحمد لله ولا إله إلا الله والله أکبر؛ و در رکعت اول بعد از فاتحه‌ سوره‌ی ق و القرآن المجید و در رکعت دوم بعد از فاتحه سوره‌ی اقتربت الساعةبخواند یا سبح اسم و الغاشیه بخواند؛ و در خطبه‌ی اول نه تکبیر و در خطبه‌ی دوم هفت تکبیر بگوید؛ و شرایط همچنان است که در خطبه‌ی جمعه گفته شد؛ و در خطبه‌ی عید فطر بیان فضل فطر و در خطبه‌ی عید قربان فضل قربان کنند.

فصل- در بیان نماز استسقاء، نماز استسقاء سنتی مؤکده است و چون باران کم آید و آب کاریزها کم گردد، امام قوم را بردّ مظالم امر فرماید، و تا سه روز پیاپی روزه گیرند و چهارم روز روزه‌داران به صحرا برند و به حضور الله متعال زاری کنان دعا نمایند؛ همچنان که در نماز عید گفته شد شرایط به جای باید آورد و امام خطبه بخواند و به عوض تکبیر استغفار بگوید و در میان خطبه، خطیب ردا بگرداند و قوم موافقت کنند تا تنگی با فراخی مبدل گردد.

فصل- در بیان نمازِ گرفتن آفتاب و ماهتاب؛ چون آفتاب و ماهتاب بگیرد دو رکعت نماز بگزارند و خطبه کردن نیز سنت است، اگر نه‌تنها می‌گزارند. و چون منجلی شود فوت گردد؛ و در گرفتن آفتاب به سِر خواند و در گرفتن ماهتاب به جهر خواند.

فصل- در بیان نماز میت؛ نماز میت فرض کفایه است، اگر یک کس گزارد از گردن همه کس ساقط گردد والّا همه عاصی باشند و آن چهار تکبیر است: بعد از تکبیر اول فاتحه بخواند و بعد از تکبیر دوم بگوید: «اللهم صل عىي محمد وعلی آل محمد کمـا صلیت علی إبراهیم وعلی آل إبراهیم إنك حميد مجيد». بعد از تکبیر سوم این دعا را بخواند: «اللهم اغفر له ولحينا وميتنا وشاهدنا وغائبنا وصغيرنا وكبيرنا وحرنا وذكرنا وانثانا ومسينا ومحسننا، اللهم من احييته منا فاحيه على الإسلام ومَن توفّيته منا فتوفه على الإيمان»بعد از تکبیر چهارم بگوید: «اللهم لا تحرمنا اجره ولا تفتنا بعده واغفرلنا وله ولسائر الـمؤمنين»اگر میت زن باشد اجرها وبعدها ولها بگوید.