فصل هشتم: دلیل «عنایت»
با نگاهی واقع‌بینانه به اطرافمان، درمییابیم که تمام نیازمندی‌های انسان از قبیل خوراک، پوشاک، مسکن، دوا و درمان، وسایل حمل و نقل، امکانات رفاهی، ثمرات حواس و روان، وسایل نیروبخش مادی و معنوی از اشیای بی‌جان گرفته تا موجودات زنده، اسباب و اسلحه‌های گوناگون جهت دفع خطرات کوچک و بزرگ ....، همه و همه یا به طور طبیعی و آماده در دسترس است یا دستیابی به آن‌ها از راه تجزیه و تحلیل یا جمع و ترکیب عناصر گوناگون یا کاوش و جستجو امکان‌پذیر است.
اما فراموش نکنیم که نیازمندی‌های حیاتی انسان در زیباترین، کامل‌ترین، استوارترین، برترین و سودبخش‌ترین شکل و ساختار، با انواع و اقسام متفاوت، متناسب با ذوق و علاقه‌های مختلف بشری، به طور طبیعی آماده و به آسانی قابل دسترس می‌باشد.
فراتر از آن، گنج‌های نهفته و ارزشمندی است که در گنجینه‌های آسمان، زمین، کوه، دریا، عناصر و مواد مختلف به ودیعه نهاده شده، که اگر انسان به کمک علوم و فنون خود اقدام به تجزیه و تحلیل، تغییر و تبدیل، آزمایش و تدبیرشان نماید، بی‌گمان کلید باز کردن چنین گنج‌های پنهان را به دست گرفته و خواهد توانست از نیروها و امکانات و نعمت‌های بی‌شمارشان به شیوۀ احسن و دلخواه بهره‌برداری کند.
بدین ترتیب ملاحظه می‌کنیم که مایحتاج زندگی و نیازهای حیاتی سایر جانداران غیر انسان نیز، به طور طبیعی و به تناسب نیازها، و ویژگی‌های غریزیشان آماده و مهیا می‌باشد.
اگر چشم بصیرتمان را گشوده و با نگاهی عاقلانه و اندیشمندانه به آنچه گفته شد بنگریم، خواهیم فهمید که چنین آماده‌سازی حکیمانه و برقراری روابط صحیح میان نیازها و تأمین آن‌ها، دلیلی نیرومند و بلکه محکمترین برهان بر وجود موجودی بسیار بزرگ و والا در ورای هستی محسوس ما است؛ اوست که به جهت تکریم و عنایت خاص بر انسان و برتری دادنش بر سایر مخلوقات و بالاخره جهت امتحان و آزمودنش، چنین امکانات و نعمت‌هایی را به وی ارزانی داده است؛ اگر این عنایت خاص و هدفمند نمی‌بود، انسان هرگز قادر نبود به نیازمندی‌های مادی، معنوی، فکری و رفاهیش دست یافته و یا حتی راه دستیابی به آن‌ها را نمی‌دانست! ... .
قرآن کریم که کلام خداوند است ما را به اندیشه، تدبر و روشن‌نگری در این عنایت خاص که خدا به انسان ارزانی داشته و در قالب پدیدههای متفاوت هستی، خودنمایی می‌کند، فرامی‌خواند.
اینک به مواردی از این فراخوانی‌ها و راهنمایی‌ها اشاره می‌نماییم:
اول: اینکه از راه مشاهدۀ این عنایت، بر وجود خداوند عزوجل استدلال نموده و به این حقیقت پی ببریم که رحمت بی‌کرانش بر تمام کرانه‌های هستی گسترانیده شده و عنایت خاصش، انسان را غرق نعمت ساخته و تمام نیازمندی‌های جسمی، روحی، روانی و فکریش را برآورده نموده است.
دوم: تمام سعی و تلاشمان را به کار گماریم تا از راه پژوهش و بررسی، کشف و استنباط، ابتکار و نوآوری، به کشف و بهره‌وری از انرژی‌های نهفتۀ درون اشیاء پرداخته و راه استفادۀ صحیح از آن‌ها را بیابیم؛ بدین ترتیب از نعمت‌های پنهان و آشکار خداوند که به وفور در عرصۀ گیتی ملاحظه می‌شوند، سود خواهیم برد.
سوم: از راه درک پدیدۀ عنایت در هستی، ایمان یقینی بر وجود خدا حاصل نموده و شکر و ثنای بی‌شمارش را بر دل و زبان جاری ساخته، از مرزهای معصیت و گناه دور گشته و سر بر آستان بندگیش بساییم، که این است حق ولی نعمت صاحب کرم؛ حقی که تمام عقول بشری و روح و روان آدمیان، با اندک توجه و تأملی آن را درک خواهند نمود.
در حقیقت، این ارشادات و جلب توجهات قرآنی در استدلال از نعمت بر وجود منعم، همسو و هم‌جهت با منت نهادن خدا بر بندگانش می‌باشد که در ضمن یادآوری نعمت‌هایش بر آنان، می‌خواهد بر وجودش ایمان حاصل نموده و از راه بندگی و اطاعت، روی آوردن به اعمال نیکو و دوری گزیدن از بدی‌ها، نواهی و ستم بر خود دیگران، مراتب رضایتش را جلب نمایند.
هر آیه‌ای که کلماتی نظیر: خلق لکم، جعل لکم، سخّرلکم، أخرج لکم، أنزل لکم، را در خود داشته و در برگیرندۀ خطاب خداوند به مردم باشد، بیانگر نوعی منت‌گذاری خداوند به خاطر نعمت‌هایی است که به آنان ارزانی بخشیده و عنایت خاصی است که بر آن‌ها روا داشته است؛ روشن است که چنین قصد و عنایتی تنها شایستۀ ذاتی بسیار دانا، توانا، مختار، و نکته‌دان و حکیم است و بس. همچنین عنایت مذکور با زبان حال به بندگان می‌فهماند که من یکی از آثار رحمت و انعام پروردگارتان بر شما هستم؛ اینجاست که فرد به خود آمده و بلافاصله متوجه می‌شود که اولین گام در تلافی نعمت، سپاسگزاری از صاحب نعمت (مُنعم) می‌باشد و نخستین مرحلۀ سپاسگزاری نیز، اعتراف و ایمان بر وجود و یگانگی او در ربوبیت است.
سپس نوبت به یگانگی عبودیت و الوهیتش رسیده و پرستش و بندگیش لازم می‌آید. از اینجا به بعد است که گام در دایرۀ تقرب پروردگار نهاده و با جلب مراتب عالیۀ رضایت او، به فلاح و رستگاری دنیا و آخرت و نیل درجات بهشت دست می‌یابد! ... .
اینک چشم بصیرت به آیاتی از قرآن کریم می‌دوزیم که ما را متوجه دلیل عنایت ساخته و به سوی ذات سراسر رحمت پروردگار، دستگیری و هدایتمان می‌کنند؛ سپس آن را در گوش جان فروبرده و بر قلب و روان زمزمه می‌نماییم:
۱- خداوند عزوجل در آیۀ ۲۹ سورۀ بقره می‌فرماید:
«خدا آن کسی است که همۀ موجودات و پدیدههای روی زمین را برای شما آفرید، آنگاه به آسمان پرداخت و از آن هفت آسمان منظم ترتیب داد. خدا دانا و آشنا به هر چیزی است».
این آیۀ شریفه نشان می‌دهد که خداوند عزوجل سال‌ها پس از آفرینش انسان، زمین را آفریده و آن را به گونه‌ای آماده و مهیا ساخته که قابلیت سکونت را داشته و مستعد رشد و پرورش نعمت‌های فراوان در طول حیات بشریت باشد؛ درست همان طوری که ما قبل از تولد نوزادانمان، وسایل و امکانات مورد نیازشان را فراهم می‌نماییم.
این پیش‌بینی دقیق، نشان از کمال عنایت و توجه خاص خداوند به بندگانش دارد، ولی ما نیز به نوبۀ خود، بایستی با مشاهدۀ چنین جلوه‌های عنایت‌آمیز، این حقیقت را دریابیم که ذاتی بسیار مهربان و دانا، حکیم و توانا در ورای حواس ظاهریمان وجود دارد که ما را در حلقۀ عنایتش قرار داده است و از آنجا که نیازمندی‌هایمان را قبل از آفرینش اولیۀ ما مهیا نموده، شکی نیست که خود او نیز ما را از نیستی آفریده؛ زیرا در غیر این صورت مطابقت کامل بین نیازمندی‌ها و پاسخگوییهایمان حاصل نمی‌شد؛ دیگر اینکه صفات و خصوصیات یک پدیده را قبل از پدید آمدنش، تنها کسی می‌داند که قبل از وجود آن پدیده، برای ایجادش طرح‌ریزی نموده و صفات و ویژگی‌های خاصی برایش معین کرده است ... .
۲- خداوند عزوجل در آیات ۵ تا ۱۸ سورۀ مبارکۀ نحل می‌فرماید:
«و چهارپایان (چون گاو و شتر و بز گوسفند) را آفریده است که در آن‌ها برای شما، وسیلۀ گرما (در برابر سرما، از قبیل پوشیدنی و گستردنی ساخته و از پشم و مویشان) و سودهایی (حاصل از نسل و شیر و سواری و غیره) موجود است و از (گوشت) آن‌ها می‌خورید (و در حفظ حیات خود می‌کوشید). و برایتان در آن‌ها زیبایی است بدانگاه که آن‌ها را (شامگاهان از چرا) باز می‌آورید و آنگاه که آن‌ها را (بامدادان به چرا) می‌برید. آن‌ها بارهای سنگین شما را به سرزمین و دیاری حمل می‌کنند که جز با رنج دادن فراوان خود بدان نمی‌رسیدید. بی‌گمان پروردگارتان (که این‌ها را برای آسایش شما آفریده است) دارای رأفت و رحمت زیادی (در حق شما) است. و (خدا) اسب‌ها و استرها و الاغ‌ها را (آفریده است) تا بر آن‌ها سوار شوید و زینتی باشند (که به دل‌هایتان شادی بخشد، وخداوند) چیزهایی را (برای حمل و نقل و طی مسافات) می‌آفریند که (شما هم اینک چیزی از آن‌ها) نمی‌دانید. (هدایت مردمان به) راه راست، بر خداست. (راهی که منتهی به خیر و حق می‌گردد)، و برخی از راه‌ها منحرف و بیراهه است (و منتهی به خیر و حق نمی‌گردد). و اگر خدا می‌خواست همۀ شما را (به اجبار به راه راست) هدایت می‌کرد (و نعمت اختیار و آزادی اراده و انتخاب را به شما انسان‌ها نمی‌داد، و لذا همچون حیوانات راهی را بیشتر نمی‌پیمودید و ترقی و تکاملی پیدا نمی‌کردید). او کسی است که از آسمان آبی فروفرستاده است (که مایۀ حیات است) و شما از آن می‌نوشید (و زلال و گوارایش می‌یابید) و به سبب آن، گیاهان و درختان می‌رویند و شما حیوانات خود را در میان آن‌ها می‌چرانید. خداوند به وسیلۀ آن (آب) زراعت و (درختان) زیتون و خرما و انگور و همۀ میوه‌ها را برای شما می‌رویاند. بی‌گمان در این (کار آفرینش میوه‌های رنگارنگ و محصولات کشاورزی گوناگون) نشانۀ روشنی است (از خدا) برای کسانی که (دربارۀ نیروی آفرینندۀ آن‌ها) بیندیشند (و با چشم بینش و خرد به جهان گیاهان بنگرند). و خدا شب و روز و خورشید و ماه را برای (مصالح و منافع) شما مسخر کرد، و ستارگان به فرمان او مسخر (و برای راهیابی شما در دل تاریکی‌ها، در چرخش و گردش) هستند. مسلماً در این کار (کار آفریدن و مسخر کردن) دلایل روشن و نشانه‌های بزرگی (بر قدرت و عظمت خدا) است برای کسانی که تعقل می‌ورزند (و به پرتو خرد به کارها می‌نگرند). و چیزهایی را مسخر شما گردانیده است که در زمین برای شما به رنگ‌هایی مختلف و در انواع گوناگون آفریده است. مسلماً در این (کار تسخیر و آفرینش) دلیل واضح و نشانۀ روشنی (بر قدرت و عظمت خدا) است برای مردمی که عبرت می‌گیرند (و از دیدن این همه نقش عجیب بر در و دیوار وجود می‌اندیشند و به سجود می‌افتند). و او است که دریا را مسخر (شما) ساخته است تا اینکه از آن گوشت تازه بخورید و از آن زیوری بیرون بیاورید که بر خود می‌پوشید (و خویشتن را بدان می‌آرایید و حس زیبایی را اشباع می‌نمایید) و (تو، ای انسان!) کشتی‌ها را می‌بینی که (سینۀ) دریا را می‌شکافند و (امتعه و اقوات را بدینجا و آنجا می‌رسانند. خدا این نعمت را به شما داد) تا شما فضل او را بجوید (و از دریا در مسیر تجارت استفاده نمایید) و ساسگزاری کنید. و در زمین کوه‌های استوار و پا برجایی را قرار داد تا اینکه زمین، شما را نلرزاند (و با حرکت خود، شما را مضطرب نگرداند) و رودخانهها و راه‌هایی را پدیدار کرد تا اینکه (به مقصد خود) راهیاب شوید. و نشانه‌هایی (از قبیل: کوه‌ها، دره‌ها، بادها، رودها و رنگ خاک‌ها را پدید آورد که مردمان در روز بدان‌ها راه خود را پیدا کنند) و (در شب که از این علائم استفاده نمی‌شود) ایشان به وسیلۀ ستارگان رهنمود می‌شوند. پس (ای وجدان‌های بیدار! از نظر عقل) کسی که (این همه چیزهای عجیب و غریب و نعمت‌های بزرگ و سترگ را) می‌آفریند، همچون کسی است که (چیزی) نمی‌آفریند؟ (آیا باید بت حقیر و انسان فقیر را شریک خدای جلیل کرد؟) آیا یادآور نمی‌شوید؟ (تا به اشتباه خود پی ببرید و از پرستش بت‌ها و انسان‌ها دست بردارید و تنها خدای یگانه را بپرستید و سپاسگزاری کنید). (خداوند جز این‌ها دارای نعمت‌های فراوان دیگری است) و اگر بخواهد نعمت‌های خدا را برشمارید، نمی‌توانید آن‌ها را سرشماری کنید. بی‌گمان خداوند دارای مغفرت و مرحمت فراوان است (و اگر از پرستش بی‌جان و انسان‌های ناتوان دست بردارید و به پرستش خدای رحمان برگردید، مشمول گذشت و مهر یزدان می‌گردید)».
در آیات ۵۳ و ۵۴ همین سوره نیز می‌فرماید:
«آنچه از نعمتها دارید همه از سوی خدا است (و باید تنها منعم را سپاس گفت و پرستید) و گذشته از آن، هنگامی که زیانی (همچون درد و بیماری و مصائب و بلایا) به شما رسید (برای زدودن ناراحتی‌ها و گشودن گره مشکل‌ها تنها دست دعا به سوی خدا برمی‌دارید و) او را با ناله و زاری به فریاد می‌خوانید. (پس چرا در وقت عادی جز او را می‌پرستید و انبازها را به کمک می‌طلبید؟). سپس هنگامی که خدا زیان را از شما دور کرد (و جلو تندباد حوادث و طوفان بلا را گرفت)، گروهی از شما (انبازهایی) شریک پروردگار خود می‌کنند! (و از نو دچار غفلت و غرور و بت‌پرستی و شرور می‌شوند!)».
باز هم در آیات ۶۵ تا ۶۹ این سورۀ مبارکه می‌فرماید:
«خدا است که از (ابر) آسمان آب را می‌باراند و زمین را پس از مرگ (و خشکی، با رویاندن گل‌ها و گیاه‌ها و چمنزارها و کشتزاراهای فراوان در) آن، (دوباره جان و) حیات می‌بخشد. بی‌گمان در این (کار با راندن و رویاندن و موات و حیات) دلیل روشنی (بر وجود مدبر و حکیم) است برای آنان که گوش شنوا دارند. بی‌گمان (ای مردمان!) در وجود چهارپایان برای شما (درس) عبرتی است (که در پرتو آن می‌توانید به خدا پی ببرید. چه عبرتی از این برتر که ما) از برخی چیزهایی که در شکم آن‌ها است، شیر خالص و گوارایی به شما می‌نوشانیم که از میان تفاله و خون بیرون می‌تراود و نوشندگان را خوش می‌آید. (خداوند) از میوه‌های درختان خرما و انگور، (غذای پر برکتی نصیب شما می‌سازد که گاه آن را به صورت زیانباری درمی‌آورید و از آن) شراب درست می‌کنید و (گاه) رزق پاک و پاکیزه از آن می‌گیرید، بی‌گمان در این (گردآوری دو و چند خاصیت و قابلیت در میوه‌ها) نشانه‌ای (از قدرت آفریدگار) برای کسانی است که از عقل و خرد سود می‌گیرند. پروردگارت به زنبوران عسل (راه زندگی و طرز معیشت را) الهام کرد (و بدان‌گونه که تنها خود می‌داند به دلشان انداخت) که از کوه‌ها و درخت‌ها و داربست‌هایی که مردمان می‌سازند، خانه‌هایی برگزینند. سپس (ما به آن‌ها الهام کردیم که از همۀ میوه‌ها بخورید و راه‌هایی را بپیمایید که خدا برای شما تعیین کرده است و کاملاً (دقیق و) در اختیارند. از درون زنبور عسل، مایعی بیرون می‌تراود که رنگ‌های مختلفی دارد. در این (مایع رنگارنگ) بهبودی مردمان نهفته است. بی‌گمان در این (برنامۀ زندگی زنبوران عسل و ارمغانی که آن‌ها به انسان‌ها تقدیم می‌دارند که هم غذا و هم شفا است) نشانۀ روشنی (از عظمت و قدرت پروردگار) است برای کسانی که (دربارۀ پدیده‌ها) می‌اندیشند (و رازها و رمزهای زندگی آفریدگان از جمله جانوران را پیش چشم می‌دارند)».
در آیۀ ۷۲ همین سورۀ مبارکه باز می‌فرماید:
«خدا از جنس خودتان همسرانی برای شما ساخت (تا در کنار آنان بیاسایید)، و از همسرانتان، پسران و نوادگانی به شما داد (تا بدانان دل خوش کنید)، و چیزهای پاکیزه‌ای (همچون غلات و میوه‌جات و حیوانات) به شما عطا کرد (تا از آن‌ها استفاده کنید و خدای را سپاسگزاری نمایید). آیا (با وجود اینکه کافران می‌دانند که سرچشمۀ همۀ نعمتها خدا است و نه کس و نه چیز دیگری، آیا باز هم) به (بت‌های) باطل ایمان می‌آورند و نعمت خدا را (با شرک ورزیدن) ناسپاس می‌گذارند؟!».
و بالاخره در آیات شریفۀ ۷۹ تا ۸۱ همین سورۀ مبارکه چنین می‌فرماید:
«مگر پرندگان را نمی‌بینید که در فضای آسمان رام و فرمانبردارند و کسی جز خدا آن‌ها را نگه نمی‌دارد (و خواص فیزیکی خاص را در اندام پرندگان و قابلیت پرواز را در فضا ایجاد نمی‌سازد). واقعاً در این (امکان پرواز به هوا و جولان در فضا) نشانه‌هایی (از عظمت و قدرت خدا) برای کسانی است که (به چیزهایی که پیغمبران به ارمغان آورده‌اند) ایمان دارند. خدا است که (به شما قدرت آن را داده است که بتوانید برای خود خانه‌سازی کنید و) خانه‌هایتان را محل آرامش و آسایشتان گردانده است، از پوست‌های چهارپایان (با ایجاد خواص ویژه) چادرهایی برایتان ساخته که در سفر و حضر خود، آن‌ها را (به آسانی جابجا می‌کنید و) سبک می‌یابید، و از پشم و کرک و موی چهارپایان وسایل منزل و موجبات رفاه و آسایش شما را فراهم کرده است که تا مدتی (که زنده‌اید) از آن‌ها استفاده می‌کنید و پس از پایان این جهان، نه شما می‌مانید و نه نعمت‌های آن). خداوند سایه‌هایی برایتان از چیزهایی که آفریده است پدید آورده، و پناهگاه‌هایی برایتان از کوه‌ها ساخته است، و (طرز ساختن و استفادۀ از لباسها را به شما آموخته است و بدین‌وسیله) جامه‌هایی برایتان تهیه دیده است که شما را از (اذیت) گرما و (آزار) جنگ محفوظ نگاه می‌دارد. بدین‌گونه خدا نعمت‌های خود را بر شما اتمام می‌بخشد تا اینکه (حس قدردانی و شکرگزاری در درونتان بیدار و) مطیع و مخلص او گردید (و تنها او را خدا بدانید و فقط از وی فرمانبری کنید)».
در این مجموعه از نصوص قرآنی، ملاحظه می‌گردد که خداوند به خاطر نعمت‌های فراوانی که قبل و بعد از آفرینش انسان‌ها برایشان آماده ساخته و به طور مستقیم و طبیعی یا از راه بحث و بررسی، تجزیه و تحلیل و ترکیب عناصر از آن‌ها استفاده نموده و برخی را نظیر ابرهای باران‌زا در مسیر منافعشان به حرکت انداخته؛ .... بله، به خاطر این‌ها بر بندگانش منت نهاده است ... .
برخی از نعمت‌های حاضر و آماده‌ای که به طور مستقیم بر سفرۀ پر از نعمت طبیعت، جهت استفادۀ بشریت مشاهده می‌گردند، عبارتند از: انواع روییدنی‌ها و میوه‌جات، چهارپایان و سایر حیوانات اهلی، حشراتی از قبیل زنبور عسل که هم غذا و هم شفا می‌دهد، مسخر بودن خورشید و ماه و روز و شب، مسخر بودن دریا جهت استفاده از گوشت تازه و استخراج زیورآلاتی نظیر مروارید و مرجان و کشتیرانی و سفر در میان امواج آن ... .
در یکایک این نعمت‌های بی‌شمار یزدان بر بندگان، نشانه‌های روشنی از رحمت و عنایت به چشم می‌خورد که خود، برهانی آشکار بر وجود والایش می‌باشد.
اگر کسی بخواهد از راه علمی به تفصیل یکی از این نعمتها بپردازد که آثار و نشانه‌های قدرت خدا در آن خودنمایی می‌کند و اتقان و حکمت آفرینش و عنایت بر بندگانش در آن پدیدار است، کتابی پر حجم می‌طلبد؛ برای مثال نگاهی گذرا بر نعمت چهارپایان و منافعشان برای آدمیان می‌اندازیم:
شیری که از آنان می‌نوشند؛ روغن، پنیر، ماست و گوشتی که از آنان می‌خورند، کُرک، پشم و مویی که از آنان گرفته و تبدیل به انواع لباس، زیرانداز، جاجیم، خیمه و ... می‌کنند، مسافت‌های دور و نزدیکی که به کمک آنان طی می‌کنند، زمینی که توسط آنان شخم می‌زنند، جنگ و گریزهایی که به وسیلۀ آنان انجام می‌دهند، .... .
اینک اگر برای درک بیشتر مسئله، از زیست‌شناسان و جانورشناسان دربارۀ چهارپایان و منافع بی‌شمارشان سؤال کنیم، بی‌گمان پاسخ شگفت‌انگیزی به ما خواهند داد؛ این آفریده‌های حیاتی عجیب که از جانب خدا، رام و مسخر انسان گشته و تأمین‌بخش عمدۀ نیازمندی‌های حیاتی او را برعهده دارند، گرچه از گیاهان و نباتات زمینی تغذیه می‌کنند، هرگز مزاحمتی در روزی و ثمرات گوناگون انسان‌ها به بار نمی‌آورند؛ چرا که در حد نیازشان از گیاهان استفاده کرده و به دلیل گیاه‌خواری نیازی هم به گوشت و روغن ندارند.
گذشته از آن، خدمات ارزندۀ دیگری نیز تقدیم انسان می‌کنند و با قسمت‌های مختلف بدنشان سبب تأمین انرژی، پروتئین، چربی، ... و به حرکت انداختن کارخانجات و تولیدات گوناگونشان می‌گردند؛ در نهایت، گردنشان را آمادۀ ذبح می‌سازند تا بشر از گوشت، پوست، شاخ، استخوان و سایر اعضای بدنشان نیز بهره‌مند گردد.
به همین دلیل است که خداوند در آیات ۷۱ تا ۷۳ سورۀ یس می‌فرماید:
«مگر نمی‌بینند که برخی از آن چیزهایی که دستهای ما آفریده است، چهارپایانی است که برای انسان‌ها خلق کرده‌ایم و ایشان صاحب آنهایند؟. و چهارپایان را رام ایشان ساخته‌ایم. برخی از آن‌ها را مرکب خود می‌سازند، و از برخی دیگر تغذیه می‌کنند. و از برخی از آن‌ها استفاده‌هایی می‌کنند و (از پشم و کرک و مو و پوست و استخوانشان فایده‌ها می‌برند، و از شیر برخی) از آن‌ها، نوشیدنی‌ها و فرآورده‌های شیری به دست می‌آورند. آیا نباید شکرگزار (این همه نعمت خدا)باشند؟».
۳- خداوند عزوجل در آیات شریفۀ ۱۹ و ۲۰ سورۀ حجر می‌فرماید:
«ما زمین را گسترانیده‌ایم و در زمین کوه‌های استوار و پا برجایی را پدید آورده‌ایم، و همه چیز را به گونه‌ای سنجیده و هماهنگ و در اندازه‌های متناسب و مشخص در آن ایجاد کرده‌ایم. و در آن، اسباب زندگی و مایۀ ماندگاری شما و کسانی را آفریده‌ایم که نمی‌توانید روز‌ی‌رسان ایشان باشید».
۴- خداوند در آیات ۵۳ و ۵۴ سورۀ طه نیز می‌فرماید:
«پروردگاری است که زمین را گهوارۀ (سکونت و آرامش) شما کرده است، و در آن راه‌هایی (در خشکی و آب و هوا، جهت ارتباط) برایتان به وجود آورده است، و از آسمان آب را ریزان و باران کرده است، و با آن انواع گیاهان و اقسام درختان نر و ماده را رویانده است. (از این فرآورده‌های گیاهی، هم) خودتان بخورید و هم چهارپایان خود را (در آن) بچرانید. مسلماً در این امور، نشانه‌های روشنی (بر اثبات وجود خدا و یگانگی او است برای کسانی که دارای عقل سالم باشند)».
۵- خداوند عزوجل در آیات ۳۰ تا ۳۲ سورۀ مبارکۀ انبیاء می‌فرماید:
«آیا کافران نمی‌بینند که آسمان‌ها و زمین (در آغاز خلقت به صورت تودۀ عظیمی در گسترۀ فضا، یکپارچه) به هم متصل بوده و سپس (بر اثر حرکات مداوم و انفجارات درونی هولناکی) آن‌ها را از هم جدا ساخته‌اند (و تدریجاً به صورت جهان کنونی درآورده‌ایم) و هر چیز زنده‌ای را (اعم از انسان و حیوان و گیاه) از آب آفریده‌ایم. آیا (دربارۀ آفرینش کائنات نمی‌اندیشند و) ایمان نمی‌آورند؟ ما در زمین کوه‌های استوار و ریشه‌داری پدید آورده‌ایم تا زمین، انسان‌ها را مضطرب نسازد و توازن آنان را بهم نزند (و کوه‌ها از فشار گدازه‌ها و گازهای درونی، و حرکات پوستۀ زمین، و از وزش تندبادها، تا حد زیادی جلوگیری کنند). و در لابلای کوه‌ها راه‌های گشادی به وجود آورده‌ایم، تا اینکه (پیوند انسان‌ها به وسیلۀ سلسله جبال‌ها) از هم نگسلد و به مقصدشان) راهیاب گردند (و با دیدن این آثار به ذات آفریدگار پی ببرند). و ما آسمان را سقف محفوظی نمودیم، ولی آنان از نشانه‌های (خداشناسی موجود در) آن روی‌گردانند (و دربارۀ این همه عظمتی که بالای سرشان جلوه‌گر است نمی‌اندیشند)».
۶- خداوند بلندمرتبه در آیۀ ۶۵ سورۀ حج می‌فرماید:
«مگر نمی‌بینی (ای انسان) که یزدان (سبحان به سبب رحم و لطفی که نسبت به شما بندگان دارد، تمام مواهب و امکانات) چیزهایی را که در زمین است در اختیار و دسترس شما قرار داده است و همچنین کشتی‌ها را با مشیت خود در حال حرکت در دریا، فرمانبردار شما کرده است، و (از این گذشته) خداوند نمی‌گذارد (سنگ‌های سرگردان و اشعه‌های کیهانی) آسمان بر زمین فروافتد مگر (بدان اندازه که مورد نیاز بوده و) او اجازه دهد. واقعاًٌ یزدان بسی مهربان و دارای مرحمت فراوان (در حق بندگان) است».
۷- خداوند عزوجل در آیۀ شریفۀ ۶۱ سورۀ نمل نیز می‌فرماید:
«(بت‌ها بهترند) یا کسی که زمین را قرارگاه (و محل اقامت انسان‌ها) ساخته است، و در میان آن رودخانهها پدید آورده است، و برای زمین کوه‌های پا برجا و استوار آفریده است (تا قشر زمین را از لرزش نگاه دارند) و میان دو دریا مانعی پدیدار کرده است (تا آمیزۀ یکدیگر نگردند. حال با توجه به این‌ها) آیا معبودی با خدا است؟! اصلاً بیشتر آنان بی‌خبر و نادانند (و قدر عظمت خدا را نمی‌دانند)».
۸- خداوند عزوجل در آیۀ ۲۰ سورۀ مبارکۀ لقمان نیز این چنین می‌فرماید:
«آیا ندیده‌اید که خداوند آنچه را که در آسمان‌ها و زمین است مسخر شما کرده است (و در مسیر منافع شما به حرکت انداخته است)، و نعمت‌های خود را ـ چه نعمت‌های ظاهر و چه نعمت‌های باطن ـ بر شما گسترده و افزون ساخته است؟ برخی از مردم بدون هیچ‌گونه دانش و هدایت و کتاب روشن و روشنگری، دربارۀ (شناخت و یکتایی) خدا راه ستیز و جدال را پیش می‌گیرند».
در مجموعۀ یاد شده از نصوص شریف قرآنی، باز نوعی دیگر منت‌گذاری خداوند بر بندگانش را به خاطر نعمت‌هایی که ذکر گردید، درمییابیم، که از این راه خواسته است آنان را متوجه خویش و ایمان و باور و یقینی گردانده و به تسلیم و بندگی خود وادارد.
شرح و بسط شگفتی‌های موجود در این پدیده‌ها نیز مستلزم چندین جلد کتاب علمی ـ تخصصی می‌باشد. با اندکی دقت در برخی از نصوص یاد شده، ملاحظه می‌کنیم که خطاب به کافران و منکرانی است که به تخصص‌های علمی ـ تجربی پیرامون هستی و خصوصیات آن دست یافته‌اند؛ کسانی که در عصر نزول قرآن، موجود نبوده بلکه بعدها با فاصلۀ حدود سیزده قرن به عرصۀ وجود قدم نهاده‌اند. گویا این نصوص، انتظار آمدن چنین دانشمندان و متخصصانی را در طول سالیان درازی کشیده‌اند!. برای مثال، کاوشگران و متخصصانی را در تاریخ پیدایش آسمان‌ها و زمین و طبقات مختلفشان تحقیق نموده‌اند، تا حدودی دریافته‌اند که آسمان‌ها و زمین قبل از پیدایش، توده‌ای به هم چسبیده بوده که بعدها از هم جداشده و با دور شدن از همدیگر، هر کدام مدار و ویژگی‌های مخصوص به خویش گرفته‌اند. این دانشمندان همچنین دریافته‌اند که کوه‌ها به منزلۀ ستون‌های استوار، پوستۀ زمین را محکم نگاه داشته تا با لرزش و تکان‌هایی، موجب بی‌ثباتی اهل زمین نگردد. و نیز همین دانشمندان اثبات نموده‌اند که آسمان به مثابۀ سقف محفوظی بر فراز زمین نگاه داشته شده است. این قبیل آیات به وفور در قرآن یافت می‌شوند که خطابشان متوجه دانشمندان علوم طبیعی و متخصصان پدیدههای متنوع هستی است و به مواردی اشاره می‌کنند که تا به حال، تنها زوایای کوچکی از آن‌ها کشف شده یا اصلاً به رازشان پی برده نشده و در قرن‌های بعدی به مرور بر بشریت آشکار می‌گردند؛ این است هدیۀ اعجاز علمی قرآن به نسل‌هایی که پی در پی پا به عرصۀ وجود می‌نهند!
علاوه بر آیاتی که پیرامون نعمت‌های بی‌شمار خدا و عنایتش بر مخلوقات ذکر نمودیم، نمونه‌های فراوان دیگری نیز در قرآن وجود دارد که ما فقط به بیان این تعداد بسنده کرده‌ایم (، چرا که اگر در خانه کس است، یک حرف بس است).