فصل یازدهم: دلیل «اختلافات در پدیده‌ها و مخلوقات»
اختلاف موجود در میان پدیده‌های که از یک سبب واحد ناشی و صادر می‌شوند، دلیل روشنی است بر اینکه پدیدآورنده‌شان موجودی است دارای اختیار و اراده، که با دستان قدرتمند خود، آن پدیده‌ها را سازمان داده و لحظه به لحظه در فرآورده‌ها و مصنوعاتش تنوع و دگرگونی متناسب با اهداف وجودیشان را ایجاد می‌نماید. او در واقع با هر آفرینش جدیدی ـ ولو مطابق با الگو و نمونۀ قبلی ـ، نشان می‌دهد که بر حسب طبیعت فکری و ارادی خویش، میل به نوآوری داشته و از تقلید صد در صد، حتی از پدیده‌های قبلی‌اش خودداری می‌کند.
پدیدۀ نوآوری و دگرگونی، بیشتر در میان پیشه‌وران و صنعتگران ماهر و زبردست به چشم می‌خورد که هر چه مهارت‌ها و توانایی‌های ابتکاری و نوآوریشان بالا رود، از تقلید و مشابه‌سازی الگوهای قبلی گریزان‌تر و اجتنابشان بیشتر خواهد شد. تجربه نشان داده است که انسان معمولاً در اوایل فعالیت‌های مهارتی و یادگیری فنون و تکنیک‌های کار و یا در صورت عجز و ناتوانی از ابتکار و نوآوری، دست به دامان تقلید می‌شود؛ حتی در این حالت نیز تلاش می‌کند تغییراتی هر چند اندک در پدیده و مصنوع خویش ایجاد نماید.
استادکاران و مبتکران چیره‌دست، به دلیل اینکه تمایلی به ساخت و ساز الگوهای تکراری نداشته و از کار یکنواخت نظیر دستگاه‌های فاقد علم و اراده که مکرراً اعمالی شبیه هم و بدون کم و زیاد انجام داده و تولیدات یکسانی پدید می‌آورند ابا دارند، لذا از شبیه‌سازی و یکنواختی اعمال و پدیده‌ها پرهیز می‌نمایند.
انگیزه و محرک این ابداع و نوآوری‌ها در ژرفای روان انسان‌ها بوده و چنین اندیشه‌ای ریشه در ساختار ذاتیشان دارد. این حالت به اندازه‌ای عمیق است که حتی اگر بزرگ‌ترین سازندگان صنایع دستی بخواهند دو چیز کاملاً مشابه و همگون بسازند، قادر به چنین کاری نخواهند بود؛ زیرا آن‌ها در هنگام اجرای عمل مشابه، برای چند لحظه هم که شده از شبیه‌سازی غافل گشته و به نوعی تغییر و دگرگونی دست می‌زنند. همین تغییر اندک از جانب صنعتگران ماهر، دلیل است بر اینکه آن عمل، با دست توانای یک انسان دارای اختیار و اراده صورت گرفته نه توسط یک ماشین مصنوعی و خودکار که اجزا و آلاتش به صورت جبری و بی‌اختیار، دقیقاً مطابق طرح و نقشه‌ای که به آن داده شده کار می‌کنند. چنین دستگاهی هرگز از یکنواختی کار و تولیدات خویش سرباز نمی‌زند مگر اینکه با نقص فنی یا مانعی خارجی رو به رو شود ... .
خداوند بزرگ با ارائۀ دلایلی به ما نشان داده که آفریننده‌ای صاحب اختیار و اراده و حکمت است؛ کارهایش نظیر دستگاه‌های مصنوعی ساختۀ بشر نیست که به صورت خودکار و غیر ارادی از راه اسباب و مسبب‌های بخصوصی انجام پذیرد. تمام آفرینش را در ضمن سنتی گونه‌گون و اختلاف بین اجناس، انواع، اصناف، افراد و اجزای کوچک و بزرگ پدیده‌ها صورت می‌بخشد؛ این اختلاف و تنوع به حدی است که حتی میان دو برگ یا دو میوۀ یک درخت، میان دو خواهر یا برادر حتی دوقلو، میان دو طرف چپ و راست بدن انسان و ... تطابق و تشابه کامل به چشم نمی‌خورد.
لذا خداوند در کلام گوهربار قرآن، ما را متوجه «پدیدۀ اختلاف در مخلوقات» نموده و در آیۀ ۲۲ سورۀ مبارکۀ روم می‌فرماید:
«و از زمرۀ نشانه‌های (دال بر قدرت و عظمت) خدا آفرینش آسمان‌ها و مختلف بودن زبان‌ها و رنگ‌های شما است. بی‌گمان در این (آفرینش کواکب فراوان جهان که با نظم و نظام شگفت‌آور گردانند، و در این تنوع خلقت) دلایلی است برای فرزانگان و دانشوران».
و در آیات ۳ تا ۵ سورۀ مبارکۀ جاثیه می‌فرماید:
«بدون شک در آسمان‌ها و زمین دلایل و نشانه‌های فراوانی (بر وجود خدا) است برای مؤمنان. همچنین در آفرینش شما (بدین صورت زیبا و آراسته، و دستگاه‌های داخلی پیچیده و اسرارانگیز: رشته‌های ارتباطی سلسلۀ اعصاب، رگ‌ها و مویرگ‌ها، مغز، سلول‌ها، گردش خون، خصال و صفات ویژه، و تنوع خلقت و فطرت ظاهری و باطنی هر یک از افراد بشر) و نیز در آفربینش جنبندگانی که خداوند در سراسر زمین پراکنده می‌سازد (از موجودات ذره‌بینی گرفته تا حیوانات غول‌پیکر، با ویژگی‌های گوناگون و ساختارهای جوراجور و الوان و اشکال رنگارنگ) نشانه‌های بزرگ و دلایل قوی (برای پی بردن به خدا و خالق یکتا) است برای آنان که اهل یقین هستند. همچنین در دگرگونی شب و روز (از لحاظ تغییر رنگ و کوتاهی و درازی و فعل و انفعالاتی که در هر یک انجام می‌پذیرد) و در چیزهایی که خدا از آسمان فرومی‌فرستد و (سبب رزق و روزی هستند همچون باران و نور و اشعه‌های گوناگون) و خدا به وسیلۀ آن‌ها زمین را بعد از مرگش حیات می‌بخشد. و نیز در وزش بادها (و بالطبع دگرگونی هوا) نشانه‌های بزرگ و دلایل سترگ است (بر وجود خدا و خالق یکتا) برای آنان که به تعقل می‌پردازند و اهل عقل و درایت هستند».
همچنین در آیات ۲۷ و ۲۸ سورۀ مبارکۀ فاطر می‌فرماید:
«(ای عاقل!) مگر نمی‌بینی که خداوند از آسمان، آب سودمندی را می‌باراند و با آن محصولات گوناگون و میوه‌های رنگارنگ را به وجود می‌آورد؟ (و مگر نمی‌بینی که) کوه‌ها خطوط و جاده‌هایی است (که بر سطح زمین کشیده شده است. خطوط و جاده‌هایی) که برخی‌ها سفید و برخی‌ها سرخ و برخی سیاه پررنگ است. و هر یک از آن‌ها به رنگ‌های مختلفی و در طرح‌های متفاوتی (با دست تقدیر پروردگار، بر چهرۀ زمین ترسیم گشته) است. انسان‌ها و جنبندگان و چهارپایان نیز کاملاً دارای رنگ‌های مختلفی بوده و متفاوتند. (این نشانه‌های بزرگ آفرینش، بیش از همه توجه خردمندان و فرزانگان را به خود جلب می‌کند، و این است که) تنها بندگان دانا و دانشمند، از خدا، ترس آمیخته با تعظیم دارند. قطعاً خداوند توانا و چیره (در کار جهان‌آرائی است) و بس آمرزگار (برای بندگان توبه‌کار و امیدوار به الطاف کردگاری) است».
خداوند عزوجل همچنان در آیۀ شریفۀ ۱۳ سورۀ مبارکۀ نحل نیز می‌فرماید:
«و چیزهایی را مسخر شما گردانیده است که در زمین برای شما به رنگ‌های مختلف و در انواع گوناگون آفریده است. مسلماً در این (کار تسخیر و آفرینش) دلیل واضح و نشانۀ روشنی (بر قدرت و عظمت خدا) است برای مردمی که عبرت می‌گیرند (و از دیدن این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود می‌اندیشند و به سجود می‌افتند)».
دکتر «راسل لاول میکستر» استاد جانورشناسی، از ملاحظۀ همین پدیدۀ اختلاف و تنوع در مخلوقات، به خود آمده و به وجود خداوند، علم، حکمت، قدرت، عظمت و تدبیرش ایمان آورده و در مقاله‌ای که با عنوان «کوچولوی سرگشته می‌اندیشد»، نوشته است، چنین می‌گوید: [۶۹]
«من گونه‌های بی‌شماری از نباتات و حیوانات را مشاهده می‌کنم که بر سطح این کرۀ خاکی زندگی می‌نمایند و تعداد آن‌ها به میلیون‌ها عدد می‌رسد ... .
آیا هیچ نظم و نظامی بر این گونه‌های متفاوت حکمفرماست؟
بله، به هر سوی این جهان که بنگریم، نظم و قانون را ملاحظه می‌کنیم؛ هر کدام از این گونه‌های نباتی و حیوانی به نوبۀ خود به بخش‌هایی و هر بخش نیز با توجه به نقش و صفاتشان به اقسامی کوچک‌تر و کوچک‌تر تقسیم می‌شوند.
اما هر چه آن‌ها را به اقسام متفاوتی تقسیم نماییم، باز هم صفات مشترکی را در بین تمام افراد همنوع یا همجنس و هم‌گروه می‌یابیم.
برای مثال، هر گاه نگاهی به «دارکوب» بیاندازیم، متوجه می‌شویم که تمام پرندگان این گروه، بر یک شیوه آفریده شده‌اند که در برخی صفات و ویژگی‌ها با پرندگان دیگر مشابه و در برخی دیگر با آن‌ها متفاوت می‌باشد.
از طرفی دیگر، صفات مشترکی را در میان تمامی انواع و اقسام حیوانات موجود در طبیعت مشاهده می‌کنیم؛ مثلاً همۀ آن‌ها دارای گوشت یا مادۀ حیاتی «پروتوپلاسم» می‌باشند.
این اشتراک صفات در ضمن تنوع و تعدد پدیده‌ها، دلیل محکم بر وجود نظم سازمان یافته‌ای در ورای آن‌هاست که آفریدگاری مدبر، آن را سازمان‌دهی نموده و مادۀ زیربنایی و اولیۀ آن را به همراه توان و استعداد لازمش آفریده و به گونه‌ای متناسب با اهداف وجودی موجودات قرار داده که بدین ظرافت و پیچیدگی، انواع، اقسام، اجناس و اصناف مخلوقات را در دایرۀ نظم خویش گنجانیده است! ... .
منطق صحیح و پسندیدۀ انسانی، ما را به پذیرش وجود یک «عقل مقدس» [۷۰]وامی‌دارد که لاجرم تدبیر چنین اختلافات و اتفاقاتی را اندیشیده و به اجر نهاده است؛ و ما را از این تصور نادرست برحذر می‌دارد که تصادف محض را علت تنوع و تعدد مذکور بدانیم.
همان منطق سلیمی که به ما می‌قبولاند که انسان، قادر به انجام کارهای پیچیده و شگفت‌آور است، همان نیز ما را بر اعتقاد و ایمان به وجود آفریدگار توانا و پدیدآورندۀ کائنات راهنمایی می‌کند.
هر چه اختلاف و تفاوت‌های میان افراد یک نوع یا واحد یا انواع گوناگونی که از قدیمی‌ترین زمان و دوره‌ای حیات زمین، چه در میان آن‌هایی که منقرض شده و از صحنۀ هستی محو گردیده‌اند، یا آن‌هایی که هنوز سیر حیاتی دارند، بالا بگیرد و بیشتر به چشم بخورد، انسان نیز بیشتر به درک این حقیقت نزدیک می‌شود که همۀ انواع و گونه‌های متفاوت، از یک آبشخور واحد سرچشمه گرفته و آفریدۀ دست توانای آفریدگار جهانیان است».
این دانشمند آگاه، با تأمل در وجود اختلاف میان موجودات جهان، ضمن اشتراک در صفت‌های کلی، به معرفتی بزرگ نایل می‌شود؛ شناخت و معرفت این حقیقت پایدار که: خالقی مدبر، دانا و توانا، حکیم و با اراده در ورای تمامی پدیده‌ها است و آن‌ها را ساماندهی می‌کند.
[۶۹] به نقل از کتاب «الله یتجلی فی عصر العلم»، ص ۶۳. [۷۰] این تعبیر نیز از جمله تعبیراتی است که صفحه ۱۲۳ به آن اشاره کردیم.