غوغا هنگام مشاهده‌ی آتش دوزخ
خداوند می‌فرماید: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَن نُّؤۡمِنَ بِهَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ وَلَا بِٱلَّذِي بَيۡنَ يَدَيۡهِۗ وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذِ ٱلظَّٰلِمُونَ مَوۡقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمۡ يَرۡجِعُ بَعۡضُهُمۡ إِلَىٰ بَعۡضٍ ٱلۡقَوۡلَ يَقُولُ ٱلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُواْ لَوۡلَآ أَنتُمۡ لَكُنَّا مُؤۡمِنِينَ ٣١ قَالَ ٱلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُواْ لِلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُوٓاْ أَنَحۡنُ صَدَدۡنَٰكُمۡ عَنِ ٱلۡهُدَىٰ بَعۡدَ إِذۡ جَآءَكُمۖ بَلۡ كُنتُم مُّجۡرِمِينَ ٣٢ وَقَالَ ٱلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُواْ بَلۡ مَكۡرُ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ إِذۡ تَأۡمُرُونَنَآ أَن نَّكۡفُرَ بِٱللَّهِ وَنَجۡعَلَ لَهُۥٓ أَندَادٗاۚ وَأَسَرُّواْ ٱلنَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُاْ ٱلۡعَذَابَۚ وَجَعَلۡنَا ٱلۡأَغۡلَٰلَ فِيٓ أَعۡنَاقِ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْۖ هَلۡ يُجۡزَوۡنَ إِلَّا مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ٣٣﴾[سبأ: ۳۱-۳۳].
ترجمه: «ای کاش می‌دیدی آن زمانی که ظالمان در پیشگاه پروردگارشان (برای حساب) نگاه داشته شده‌اند. همه با یکدیگر در گفتگو اند و هر یک گناه خود را بر گردن دیگری می‌اندازد. مستضعفان و زیر دستان به مستکبران و بالادستان می‌گویند: اگر شما نبودید (و ما را گمراه نمی‌کردید) ما ایمان می‌آوردیم. مستکبران هم به مستضعفان می‌گویند: مگر ما شما را از آن هدایتی که نزد شما آمده بود، باز‌داشتیم، بلکه تبلیغات مکارانه شما در شب و روز سبب شد که ما از هدایت باز مانیم. در آن هنگامی که شما به ما دستور می‌دادید که خدا را به یگانگی نشناسیم و انبازهایی را برای او قرار دهیم و (سرانجام هر دو گروه) پشیمانی خود را پنهان می‌دارند. بدانگاه که عذاب را مشاهده می‌کنند و ما غل و زنجیرها را به گردن کافران می‌اندازیم. آیا به آنان جزائی جز کارهایی که می‌کرده‌اند داده می‌شود؟».
زیردستان بینوا، رهبران خویش را متهم می‌سازند ﴿يَقُولُ ٱلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُواْ لَوۡلَآ أَنتُمۡ لَكُنَّا مُؤۡمِنِينَ﴾.
اگر شما نبودید و ما را گمراه نمی‌کردید، یقیناً ما ایمان می‌آوردیم. سیدقطب می‌گوید: «زیردستان، مسئولیت این بازخواست خطرناک و توقف نکبت بار ایستگاه محشر را به گردن مستکبران می‌اندازند. و مستقیما به آن‌ها می‌گویند: « شما باعث ایجاد این‌همه فلاکت و بدبختی برای ما شدید».
اکنون بی‌پرده با آن‌ها سخن می‌گویند: زیرا می‌دانند که هیچ‌گونه خطری از جانب آن‌ها تهدیدشان نمی‌کند. ولی در دنیا همواره خود را در مقابل زورگویان، ضعیف و ناتوان احساس می‌کردند و سرتسلیم فرود می‌آورند و آزادی، کرامت و بینش خدادادی خود را می‌فروختند و غلام حلقه بگوش آنان می‌شدند. اما اکنون آن‌ها در صحرای قیامت بسر می‌برند، جایی که از ارزش‌های مادی و زورگویی‌ها خبری نیست. و از طرفی خود را مواجهه با عذاب دردناک می‌بینند، از اینرو بدون کوچک‌ترین واهمه‌ای به زورگویان می‌گویند: ﴿ۡلَوۡلَآ أَنتُمۡ لَكُنَّا مُؤۡمِنِينَ﴾«اگر شما نبودید، ما ایمان می‌آوردیم». مستکبران که خود به سرنوشت مشابه و چه بسا بدتری گرفتاراند، سخت از این گستاخی زیردستان خود به خشم می‌آیند و با ناسزاگویی پاسخ می‌دهند: ﴿قَالَ ٱلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُواْ لِلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُوٓاْ أَنَحۡنُ صَدَدۡنَٰكُمۡ عَنِ ٱلۡهُدَىٰ بَعۡدَ إِذۡ جَآءَكُمۖ بَلۡ كُنتُم مُّجۡرِمِينَ ٣٢﴾[سبأ: ۳۲].
ترجمه: «مستکبران به مستضعفان می‌گویند: مگر ما شما را از راه هدایت باز داشتیم؟ خیر. بلکه خودتان گمراه بودید».
دفاعیات خود را با واژه‌های زیبای «هدایت» می‌آرایند. چون سعی دارند خود را از نتیجه مسئولیت کار، برهانند در آنجا (دنیا) این مستضعفان هیچ ارزشی نداشتند، نه تنها آن‌ها را شایسته مشورت و نظر خواهی نمی‌دانستند، بلکه اصلاً آدم به شمار نمی‌آوردند. اگر احیاناً اعتراضی می‌کردند، به اعتراضشان توجهی نمی‌شد! ولی امروز کوره‌های دوزخ که شعله‌های آتش از آن زبانه می‌کشد. مستکبران را اندکی نرم ساخته که حاضر شده‌اند اینگونه به اعتراض زیردستانشان گوش فرا دهند و در پاسخ آن‌ها بگویند: ﴿أَنَحۡنُ صَدَدۡنَٰكُمۡ عَنِ ٱلۡهُدَىٰ بَعۡدَ إِذۡ جَآءَكُمۖ بَلۡ كُنتُم مُّجۡرِمِينَ﴾اگر این ماجرا در دنیا رخ می‌داد، یقینا مستضعفان در گوشه‌ای کز کرده و به خود اجازه چنین گستاخی را نمی‌دادند! ولی اینک آن‌ها در سرای آخرت بسر می‌برند، جائیکه بیم‌های دروغین، جایشان را به بیم‌های واقعی داده و ارزش‌های پوشالی و ساختگی جایشان را به ارزش‌های حقیقی سپرده‌اند. اینک وقت آن است که چشم‌ها باز شود و رازهای نهفته آشکار گردد. بنابراین، فرصت را غنیمت می‌شمارند، سخن گفتن را بر سکوت، ترجیح می‌دهند و تمامی برنامه‌ها و نیرنگ‌های مستکبران را که برای جلوگیری از راه حق و تقویت باطل، انجام داده بودند و فحشا و منکراتی را که بخاطر بیراهه کشیدن هرچه بیشتر مردم، گسترش داده بودند، بازگو می‌کنند: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُواْ بَلۡ مَكۡرُ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ إِذۡ تَأۡمُرُونَنَآ أَن نَّكۡفُرَ بِٱللَّهِ وَنَجۡعَلَ لَهُۥٓ أَندَادٗا﴾.
ترجمه: «مستضعفان می‌گویند: خیر. بلکه شما شب و روز، مکارانه مشغول بودید و ما را دستور می‌دادید که کفر کنیم و با خدا شریک قایل بشویم».