کاوشی پیرامون بهشت و دوزخ

شبه‌ی کسانی که می‌گویند: هنوز دوزخ آفریده نشده است

شارح العقیده الطحاویه به‌ نقد دیدگاه کسانی می‌پردازد، که‌ می‌گویند: دوزخ هنوز آفریده نشده است. وی در این خصوص می‌گوید:

ایشان در این خصوص می‌فرماید: «برخی می‌گویند: هنوز دوزخ آفریده نشده‌ است؛ زیرا اگر هم‌اکنون آفریده‌ شده‌ باشد، در روز رستاخیز مانند سایر آفریدگان نابود و ویران می‌گردد و تمام آن‌چه که‌ در آن است نابود می‌شود؛ چون الله متعال فرموده‌ است:

﴿كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ﴾[القصص: ۸۸].

‏«‏همه چیز جز ذات او فانی و نابود می‌شود‏»‏.

﴿كُلُّ نَفۡسٖ ذَآئِقَةُ ٱلۡمَوۡتِۗ﴾[آل‌عمران: ۱۸۵].

‏«‏هر جانداری طعم مرگ را می‌چشد‏»‏.

ترمذی در جامع خود حدیثی را از ابن مسعودسآورده است، که رسول الله صفرمود:

«رَأَيْتُ إِبْرَاهِيمَ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَيْلَةَ أُسْرِيَ بِي، فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ، أَقْرِأْ أُمَّتَكَ مِنِّي السَّلامَ، وَأَخْبِرْهُمْ أَنَّ الْجَنَّةَ طَيِّبَةُ التُّرْبَةِ، عَذْبَةُ الْمَاءِ، وَأَنَّهَا قِيعَانٌ، وَغِرَاسُهَا: سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللهُ، اللهُ أَكْبَرُ ‏»‏.

‏«‏در شب معراج با ابراهیم ملاقات کردم. گفت: ای محمد! از طرف من به امت خود سلام برسان و به آنان خبر بده که بهشت خاکش پاک و آبش شیرین است و میدانی است صاف و هموار و درختان آن سبحان الله، الحمد الله، لا الله الا الله و الله اکبر است‏»‏.

و در روایتی دیگر آمده است:

«مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ ، غُرِسَتْ لَهُ نَخْلَةٌ فِي الْجَنَّةِ»

‏«‏هرکس سبحان الله و بحمده بگوید،‌ نخلی در بهشت برای او کاشته می‌شود‏»‏.

آن‌ها می‌گویند: اگر بهشت آفریده شده بود و الله متعال کارهای آن‌را به پایان می‌رساند، زمینی صاف و هموار نمی‌ماند که براساس حدیث بالا در آن نخلی کاشته شود و یا براساس آیه‌ی ذیل خانه در آن بنا گردد:

﴿رَبِّ ٱبۡنِ لِي عِندَكَ بَيۡتٗا فِي ٱلۡجَنَّةِ﴾[التحریم: ۱۱].

‏«‏ای پروردگارم! برای من، نزد خودت خانه‌ای در بهشت بنا کن‏»‏.

پاسخ: اگر منظور این است که همچنان‌که دمیدن در صور و بلند شدن مردم از قبرها هنوز رخ نداده است، بهشت نیز تحقق نیافته و ایجاد نشده است؛ این قطعاً باطل و نادرست است. دلایل گذشته که در مباحث فوق بیان شده‌اند، برای رد این مفهوم کافی است.

اما اگر منظور این است که آن‌چه که الله متعال برای بندگان در نظر گرفته، هنوز تکمیل نشده است و همواره به آن‌ها می‌افزاید و نیز هنگامی‌که مومنان وارد بهشت شوند، الله متعال چیزهای جدیدی برای آنان خواهد آفرید؛ ‌این درست است و جای شک و تردید در آن وجود ندارد و دلایل یادشده‌ی شما چیزی بیش از این را ثابت نمی‌کند.

اما استدلال شما به آیه‌ی: ﴿كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ﴾[القصص: ۸۸].

‏«‏همه چیز جز ذات او نابود می‌شود‏»‏. ناشی از برداشت و درک نادرست معنای آن است. استدلال به این آیه در مورد عدم وجود بهشت و دوزخ ، مانند استدلال هم‌فکران شما به مردن بهشتیان و دوزخیان است!! بنابراین شما و همفکرانتان هنوز معنای آیه را درک نکرده‌اید.

اینک به‌ سخنان پیشوایان دین گوش فرا می‌دهیم که‌ معنای آیه را به درستی درک کرده‌اند؛ آنان مفهوم آیه را چنین بیان می‌کنند: مصداق «كل شي» تمام چیزهایی می‌باشد که الله متعال به نابودی آن‌ها حکم کرده است و حال آن‌که بهشت و دوزخ برای بقا و دوام آفریده شده‌اند نه برای نابودی. عرش پروردگار نیز فناناپذیر است؛ چون عرش سقف بهشت است.

برخی از مفسران ﴿إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ﴾را به «الا مُلكه» تفسیر کرده‌اند. برخی دیگر ﴿إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ﴾را به «الا ما اُريد به وجهُه»‏«‏سوای آن‌چه بخواهد‏»‏ تفسیر کرده‌اند. برخی در تفسیر و دلیل نازل شدن این آیه گفته‌اند: وقتی الله متعال آیه‌ی:

﴿كُلُّ مَنۡ عَلَيۡهَا فَانٖ ٢٦﴾[الرحمن: ۲۶] ‏«‏‏هر آن‌چه روی زمین است، نابود می‌شود‏»‏.

را نازل فرمود، فرشتگان گفتند: اهل زمین هلاک شدند و در حق خود گمان می‌کردند که برای همیشه زنده هستند. آن‌گاه الله متعال درباره‌ی اهل زمین و آسمان فرمودند: همه آن‌ها از بین می‌روند و نابود می‌شوند: ﴿كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ﴾.

زیرا او زنده است و از بین نمی‌رود. آن‌گاه فرشتگان به مردن خود یقین کردند.

آنان تاویل را بدان جهت ارایه دادند تا میان این آیه و سایر نوشتاریی که دال بر ماندگاری بهشت و دوزخ است، تطبیق و توافق برقرار نمایند.. [۹]

[۹] شرح الطحاویه ص (۴۷۹)