بخش دهم: راه‌های نجات از آتش دوزخ
چون کفر موجب ماندگاری در دوزخ است، پس ایمان و عمل نیکو باید موجب نجات و رهایی از آن باشد. این‌جاست که مسلمانان برای رهایی از دوزخ، با توسل به ایمان‌شان، از پروردگار خویش درخواست نجات می‌کنند:
﴿يَقُولُونَ رَبَّنَآ إِنَّنَآ ءَامَنَّا فَٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ١٦﴾[آل‌عمران: ۱۶].
«کسانی که می گویند: پروردگارا! ما ایمان آورده ایم؛ پس گناهانمان را ببخش و ما را از آتش دوزخ محافظت بفرما».
﴿ٱلَّذِينَ يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمٗا وَقُعُودٗا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمۡ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ رَبَّنَا مَا خَلَقۡتَ هَٰذَا بَٰطِلٗا سُبۡحَٰنَكَ فَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ١٩١ رَبَّنَآ إِنَّكَ مَن تُدۡخِلِ ٱلنَّارَ فَقَدۡ أَخۡزَيۡتَهُۥۖ وَمَا لِلظَّٰلِمِينَ مِنۡ أَنصَارٖ١٩٢ رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعۡنَا مُنَادِيٗا يُنَادِي لِلۡإِيمَٰنِ أَنۡ ءَامِنُواْ بِرَبِّكُمۡ فَ‍َٔامَنَّاۚ رَبَّنَا فَٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرۡ عَنَّا سَئَِّاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ ٱلۡأَبۡرَارِ١٩٣ رَبَّنَا وَءَاتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخۡزِنَا يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۖ إِنَّكَ لَا تُخۡلِفُ ٱلۡمِيعَادَ١٩٤﴾[آل‌عمران: ۱۹۱-۱۹۴].
«کسانی که ایستاده و نشسته و یا در حالی که بر پهلوها آرمیده‌اند، الله را یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند -و می‌گویند: - ای پروردگار ما! این را بیهوده نیافریده‌ای؛ تو پاکی. پس ما را از عذاب دوزخ محافظت بفرما. ای پروردگار ما! هرکه را واردِ دوزخ کنی، به راستی رسوایش نموده‌ای؛ و ستمگران هیچ یاوری نخواهند داشت. ای پروردگار ما! ما، ندای منادی توحید را شنیدیم که به سوی ایمان فرا می‌خواند و می‌گفت: «به پروردگارتان ایمان بیاورید». و ما ایمان آوردیم. ای پروردگار ما! گناهانمان را ببخش و ما را با نیکان بمیران. ای پروردگار ما! آن‌چه را به زبان پیامبرانت به ما وعده داده‌ای، به ما عطا فرما و روز رستاخیز رسوایمان مگردان. بی‌گمان تو خلف وعده نمی‌کنی».
در روایات زیادی، در مورد اعمالی که باعث رهایی از آتش دوزخ می‌شوند، به تفصیل سخن به میان آمده است. از جمله‌ی این اعمال، محبت نسبت به الله متعال است. در مستدرک حاکم و مسند احمد از انس بن مالکسروایت شده است که رسول اللهصفرمود:
«وَاللهِ لَا يُلْقِي اللَّهُ حَبِيبَهُ فِي النَّارِ». [۱۳۴]
«به الله سوگند، الله متعال دوستش را به دوزخ نمی‌اندازد».
محبت به الله متعال، بدین معناست که فرامین او را بدانیم، از آن‌ها اطاعت کنیم، او را به یاد داشته باشیم، فرستادگانش را تصدیق و پیروی کنیم، دوستانش را دوست بداریم و خلاصه در پی خشنود کردن او باشیم.
یکی دیگر از آن اعمال، روزه است که در برابر دوزخ همانند سپری از انسان دفاع می‌کند. در مسند احمد و بیهقی در شعب الایمان، با سند حسن از جابر بن عبداللهسروایت شده است که رسول الله صفرمود:
«قالَ اللهَ تَعَالَی: لصِّيَامُ جُنَّةٌ يَسْتَجِنُّ بِهَا الْعَبْدُ مِنَ النَّارِ». [۱۳۵]
«الله متعال فرمود: روزه سپری است که با آن از دورخ پناه می‌برند».
بیهقی در شعب الایمان، از عثمان بن ابی العاصسنقل می‌کند که رسول اللهصفرمود:
«لصَّوْمُ جُنَّةٌ مِن عَذابِ اللهِ»«روزه سپری است در برابر عذاب الله متعال». [۱۳۶]
روزه اگر در شرایط جهاد با دشمن انجام گیرد، پیروزی بس بزرگی است. از ابو سعید خدریسروایت شده است که رسول الله صفرمود:
«مَنْ صَامَ يَوْمًا فِى سَبِيلِ اللَّهِ بَعَّدَ اللَّهُ وَجْهَهُ عَنِ النَّارِ سَبْعِينَ خَرِيفًا». [۱۳۷]
«هرکس در حال جهاد در راه الله، روزه بگیرد، الله متعال چهره‌ی او را به مسافت هفتاد سال، از دوزخ دور نگاه می‌دارد».
از جمله اعمالی که انسان را از دوزخ نجات می‌دهد، ترس از الله متعال و جهاد در راه اوست.
﴿وَلِمَنۡ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِۦ جَنَّتَانِ٤٦﴾[الرحمن: ۴۶].
«کسی که از ایستادن در حضور پروردگارش بترسد، دو باغ -در بهشت- دارد».
ترمذی و نسائی در سنن خود از ابوهریرهسروایت می‌کنند که رسول الله صفرمود:
«لَا يَلِجُ النَّارَ رَجُلٌ بَكَى مِنْ خَشْيَةِ اللهِ حَتَّى يَعُودَ اللَّبَنُ فِي الضَّرْعِ وَلَا يَجْتَمِعُ غُبَارٌ فِي سَبِيلِ اللهِ وَدُخَانُ جَهَنَّمَ». [۱۳۸]
«همان‌گونه که برگرداندن شیر به داخل پستان محال است، کسی که از ترس عذاب الهی گریه کند، محال است که داخل دوزخ شود. گرد و غبار در راه الله و دود دوزخ، -بر روی جسم یک انسان- جمع نمی‌شوند».
در صحیح بخاری از ابو عبسسچنین آمده است:
پیامبر صفرمود: «مَا اغْبَرَّتْ قَدَمَا عَبْدٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَمَسَّهُ النَّارُ». [۱۳۹]
«پای انسانی که بر اثر جهاد در راه الله غبارآلوده شود، آتش دوزخ هرگز بدان نمی‌رسد».
در صحیح مسلم از ابوهریرهسروایت شده است که پیامبر صفرمود:
«لاَ يَجْتَمِعُ كَافِرٌ وَقَاتِلُهُ فِى النَّارِ أَبَدًا ». [۱۴۰]
«کافر و قاتلش، هرگز با هم در دوزخ جمع نمی‌شوند».
از جمله اعمالی که انسان را از دوزخ نجات می‌دهد، پناه بردن به الله متعال از آتش دوزخ است:
﴿وَٱلَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا ٱصۡرِفۡ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَۖ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا٦٥ إِنَّهَا سَآءَتۡ مُسۡتَقَرّٗا وَمُقَامٗا٦٦﴾ [الفرقان: ۶۵-۶۶].
«و آنان که مىگویند: ای پروردگارمان! عذاب دوزخ را از ما -دور- بگردان؛ بهراستی عذابش پایدار -و دشوار- است. بی‌گمان دوزخ، چه جای بدی و چه بد منزلگاهى است!».
در حدیثی که مسند احمد، سنن ابن ماجه، صحیح ابن حبان و مستدرک حاکم با سند صحیح آن‌را از انس نقلسکرده‌اند، چنین آمده است: پیامبر صفرمود:
«ما سَأَلَ اَحَد الله متعال الْجَنَّةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَتْ الْجَنَّةُ اللَّهُمَّ أَدْخِلْهُ الْجَنَّةَ وَمَنْ اسْتَجَارَ مِنْ النَّارِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَتْ النَّارُ اللَّهُمَّ أَجِرْهُ»
«هرکس سه بار از الله متعال تقاضای بهشت کند، بهشت می‌گوید: پروردگارا! او را به بهشت وارد کن. و هر شخص مسلمانی که سه بار از دوزخ به الله پناه ببرد، دوزخ می‌گوید: پروردگارا! او را از من در پناه خود گیر». [۱۴۱]
در بخاری و مسلم از ابوهریرهسروایت شده است که پیامبر صدر مورد فرشتگانی که مجالس ذکر را دنبال می‌کنند، فرمود:
«اِنّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَساَلُهُم وَ هُوَ اَعلَمُ بِهِم، فَيَقُولُ: فَمِمَّ يَتَعَوَّذُونَ؟ قَالَ: يَقُولُونَ: مِنْ النَّارِ. قَالَ: يَقُولُ: وَهَلْ رَأَوْهَا؟ قَالَ: يَقُولُونَ: لَا وَاللهِ يَا رَبِّ مَا رَأَوْهَا قَالَ: يَقُولُ: فَكَيْفَ لَوْ رَأَوْهَا؟ قَالَ: يَقُولُونَ: لَوْ رَأَوْهَا كَانُوا أَشَدَّ مِنْهَا فِرَارًا وَأَشَدَّ لَهَا مَخَافَةً قَالَ: فَيَقُولُ: فَأُشْهِدُكُمْ أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ» [۱۴۲]
«الله متعال در حالی‌که بهتر از فرشتگان از حال‌شان آگاه است، می‌پرسد: آنان -انسان‌ها- از چه چیز پناه می‌جویند؟ فرشتگان می‌گویند: از آتش دوزخ. الله متعال می‌فرماید: آیا آنان دوزخ را دیده‌اند؟ فرشتگان می‌گویند: خیر. پروردگارا! به الله سوگند آن‌ها دوزخ را ندیده‌اند. پروردگار می‌فرماید: اگر می‌دیدند چه می‌کردند؟ فرشتگان می‌گویند: اگر آن‌را می‌دیدند، بیشتر از آن می‌ترسیدند و دوری می‌جستند. آن‌گاه پروردگار می‌فرماید: پس شما فرشتگان گواه باشید که من آنان را آمرزیدم».
[۱۳۴] صحیح الجامع (۶/۱۰۴) [۱۳۵] قبلی (۴/۱۱۴) [۱۳۶] قبلی (۳/۲۴۶) احمد، نسائی، ابن ماجه و ابن خزیمه بها سندی صحیح آن را روایت کرده‌اند. و (۵/۳۱۰) . [۱۳۷] احمد، بخاری، مسلم، ترمذی و نسائی آن را روایت کرده‌اند. صحیح الجامع (۵/۳۱۰) [۱۳۸] مشکاة المصابیح (۲/۳۵۶) شماره (۳۸۲۸) [۱۳۹] قبلی (۲/۳۴۹) شماره (۳۷۹۴) [۱۴۰] قبلی (۲/۳۴۹) شماره (۳۷۹۵) [۱۴۱] صحیح الجامع (۵/۱۴۵) شماره (۵۵۰۶) [۱۴۲] قبلی (۲/۲۳۳) شماره (۲۱۶۹)