کاوشی پیرامون بهشت و دوزخ

گفتار اول: نوشتارهایی پیرامون اين مطلب

نوشتارهای بسیاری بر تعداد زیاد دوزخیان و تعداد کم بهشتیان، دلالت دارند. الله متعال می‌فرماید: ﴿وَمَآ أَكۡثَرُ ٱلنَّاسِ وَلَوۡ حَرَصۡتَ بِمُؤۡمِنِينَ١٠٣﴾[یوسف: ۱۰۳].

‏«‏‏با این‌که بسیار تلاش می‌کنی، اما بیشتر مردم ایمان نمی‌آورند‏»‏.

﴿وَلَقَدۡ صَدَّقَ عَلَيۡهِمۡ إِبۡلِيسُ ظَنَّهُۥ فَٱتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقٗا مِّنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ٢٠﴾[سبأ: ۲۰].

‏«‏‏و شیطان، گمانش را درباره‌ی آنان تحقق بخشید؛ پس جز شمار اندکی از مؤمنان، -همه‌ی آن‌ها- از او پیروی کردند‏»‏.

الله متعال خطاب به ابلیس می‌فرماید:

﴿لَأَمۡلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَمِمَّن تَبِعَكَ مِنۡهُمۡ أَجۡمَعِينَ ٨٥﴾[ص: ۸۵].

‏«‏‏حتماً دوزخ را از تو و همگی پیروانت پر و لبریز می‌سازم‏»‏.

بیشتر انسان‌ها کافر و مشرک هستند و دعوت پیامبران‌ را نپذیرفتند، از این‌رو پیامبران در روز رستاخیز، برخی با ده نفر و برخی دیگر با یک یا دو نفر و برخی به تنهایی حاضر می‌شوند.

در صحیح مسلم از ابن عباسسروایت شده‌ است که‌ رسول الله صفرمود:

«عُرِضَتْ عَلَىَّ الأُمَمُ فَرَأَيْتُ النَّبِىَّ وَمَعَهُ الرُّهَيْطُ وَالنَّبِىَّ وَمَعَهُ الرَّجُلُ وَالرَّجُلاَنِ وَالنَّبِىَّ لَيْسَ مَعَهُ أَحَدٌ ». [۹۷]

‏«‏امت‌ها به من نشان داده شدند. پیامبری را دیدم که کمتر از ده نفر به‌ همراه داشت. برخی یک تا دو نفر با خود همراه داشتند و برخی یک نفر هم به‌ همراه نداشت‏»‏.

در برخی نوشتارها آمده است که از هر هزار نفر، فقط یک نفر به بهشت می رود و بقیه ‏«‏۹۹۹‏»‏ به دوزخ می‌روند. بخاری در صحیح خود از ابو سعید خدریسروایت می‌کند که‌ رسول الله صفرمود:

«يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ يَا آدَمُ فَيَقُولُ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ وَالْخَيْرُ فِى يَدَيْكَ - قَالَ – يَقُولُ: أَخْرِجْ بَعْثَ النَّارِ. قَالَ: وَمَا بَعْثُ النَّارِ؟ قَالَ: مِنْ كُلِّ أَلْفٍ تِسْعَمِائَةٍ وَتِسْعَةً وَتِسْعِينَ، قَالَ فَذَاكَ حِينَ يَشِيبُ الصَّغِيرُ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ. قَالَ: فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ. قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّنَا ذَلِكَ الرَّجُلُ؟ فَقَالَ: « أَبْشِرُوا فَإِنَّ مِنْ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ أَلْفًا وَمِنْكُمْ رَجُلٌ ». قَالَ ثُمَّ قَالَ « وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ إِنِّى لأَطْمَعُ أَنْ تَكُونُوا رُبُعَ أَهْلِ الْجَنَّةِ ». فَحَمِدْنَا اللَّهَ وَكَبَّرْنَا ثُمَّ قَالَ « وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ إِنِّى لأَطْمَعُ أَنْ تَكُونُوا ثُلُثَ أَهْلِ الْجَنَّةِ ». فَحَمِدْنَا اللَّهَ وَكَبَّرْنَا ثُمَّ قَالَ « وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ إِنِّى لأَطْمَعُ أَنْ تَكُونُوا شَطْرَ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِنَّ مَثَلَكُمْ فِى الأُمَمِ كَمَثَلِ الشَّعْرَةِ الْبَيْضَاءِ فِى جِلْدِ الثَّوْرِ الأَسْوَدِ أَوْ كَالرَّقْمَةِ فِى ذِرَاعِ الْحِمَارِ». [۹۸]‏

«‏الله متعال می‌فرماید: ای آدم! آدم می‌گوید: پروردگارا! حاضر و آماده‌ی اجرای فرمان هستم و خیر و برکت همه‌ در نزد توست. پیغمبر صفرمود: الله متعال به‌ آدم می‌فرماید: از میان فرزندانت سهم دوزخ را جدا کن. آدم می‌گوید: پروردگارا! سهم دوزخ چقدر است؟ الله متعال می‌فرماید: از هر هزار نفر نهصد و نود و نه‌ نفر را جدا کن. پیامبر صفرمود: صدور این فرمان وقتی است که‌ از شدت ترس و ناراحتی، کودکان پیر می‌شوند و هر زن حامله‌ای سقط جنین می‌کند و مردم، مست به‌ نظر می‌رسند؛ ولی در حقیقت مست نیستند، بلکه عذاب الهی بسیار شدید است و آن‌ها از شدت ناراحتی سراسیمه‌ شده‌اند. این خبر برای صحابه بسیار سخت آمد و گفتند: آن یک نفر، از میان ما چه کسی است؟ فرمود: «خوشحال باشید. زیرا یک نفر از شما و هزار نفر از یأجوج و مأجوج به دوزخ می‌رود». سپس افزود: سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست، امیدوارم که یک چهارم بهشتیان شما باشید». ما تکبیر گفتیم. سپس فرمود: «امیدوارم یک سوم بهشتیان شما باشید». ما تکبیر گفتیم. سپس فرمود: «امیدوارم نصف اهل بهشت شما باشید». باز هم تکبیر گفتیم. پس از آن فرمود: «شما در میان مردم مانند موی سفیدی روی پوست گاو سیاه‌ و یا به‌ اندازه‌ی خط سفیدی روی دست الاغ سیاه هستید‏»‏.

از عمران بن حصینسروایت شده‌ است که‌ رسول الله صدر یکی از سفرهایش که اصحابشاز وی فاصله گرفته بودند، دو آیه‌ی زیر را با صدای بلند تلاوت فرمود:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمۡۚ إِنَّ زَلۡزَلَةَ ٱلسَّاعَةِ شَيۡءٌ عَظِيمٞ ١ يَوۡمَ تَرَوۡنَهَا تَذۡهَلُ كُلُّ مُرۡضِعَةٍ عَمَّآ أَرۡضَعَتۡ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمۡلٍ حَمۡلَهَا وَتَرَى ٱلنَّاسَ سُكَٰرَىٰ وَمَا هُم بِسُكَٰرَىٰ وَلَٰكِنَّ عَذَابَ ٱللَّهِ شَدِيدٞ ٢﴾[الحج: ۱-۲].

‏«‏ای مردم! از پروردگارتان بترسید؛ به‌راستی زلزله‌ی رستاخیز، رویداد بس بزرگی است. روزی که شاهدش باشید، هر مادر شیردهی، کودک شیرخوارش را از یاد می‌برد و هر زن بارداری، بارش را سقط می‌کند و مردم را مست و مدهوش می‌بینی؛ حال آن‌که مست نیستند؛ بلکه عذاب الله، سخت و شدید است‏»‏.

وقتی همراهانش صدای او را شنیدند، دانستند که این صدای رسول الله صاست. به طرف ایشان شتافتند و اطرافش را گرفتند؛ رسول الله صفرمود: «أَتَدْرُونَ أَيَّ يَوْمٍ ذَاكَ؟ قَالَ ذَاكَ يَوْمَ يُنَادَى آدَمُ فَيُنَادِيهِ رَبُّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَا آدَمُ ابْعَثْ بَعْثًا إِلَى النَّارِ فَيَقُولُ يَا رَبِّ وَمَا بَعْثُ النَّارِ قَالَ مِنْ كُلِّ أَلْفٍ تِسْعَ مِائَةٍ وَتِسْعَةً وَتِسْعِينَ فِي النَّارِ وَوَاحِدٌ فِي الْجَنَّةِ».

‏«‏آیا می دانید که آن روز، چه روزی است؟ همان روزی است که الله متعال آدم÷را ندا می‌دهد و می‌گوید: ای آدم! سهم دوزخ را جدا کن. آدم می‌گوید: پروردگارا! سهم دوزخ چقدر است؟ الله متعال می‌فرماید: از هر هزار نفر نهصد و نود و نه‌ نفر دوزخی و یک نفر بهشتی است‏»‏.

راوی می‌گوید: یاران رسول الله صبا شنیدن این خبر ناامید شدند؛ تا جایی که‌ لبخند بر لب هیچ کدام دیده‌ نمی‌شد. وقتی رسول الله صاین حالت را مشاهده‌ کرد، فرمود:

«أبْشِرُوا وَاعْمَلُوا فَوَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ إِنَّكُمْ لَمَعَ خَلِيقَتَيْنِ مَا كَانَتَا مَعَ شَيْءٍ قَطُّ إِلَّا كَثَرَتَاهُ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ وَمَنْ هَلَكَ مِنْ بَنِي آدَمَ وَبَنِي إِبْلِيسَ».

‏«‏خوش باشید و عمل کنید. سوگند به ذاتی که جان محمد به دست اوست، شما با دو مخلوق همراه خواهید شد که‌ هیچ گروهی آن‌ها را همراهی نکرده‌ است، مگر این‌که تعدادش از آن گروه کم‌تر باشد. آن دو گروه یاجوج و ماجوج و هلاک شوندگان نسل آدم و ابلیس هستند‏»‏. آن‌گاه پریشانی از چهره‌ی آنان زدوده شد و آثار خوشحالی هویدا گردید. سپس فرمود:

«أبْشِرُوا وَاعْمَلُوا فَوَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ مَا أَنْتُمْ فِي النَّاسِ إِلَّا كَالشَّامَةِ فِي جَنْبِ الْبَعِيرِ أَوْ الرَّقْمَةِ فِي ذِرَاعِ الدَّابَّةِ»

‏«‏خوش باشید و عمل کنید. سوگند به ذاتی که جان محمد به دست اوست، تعداد شما در برابر سایر مردم، مانند نشانی است در پهلوی شتر یا داغی است بر دست الاغ‏»‏. [۹۹]

امام ترمذی در سنن خود از عمران بن حصینسروایت می‌کند: وقتی آیه‌ی:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمۡۚ إِنَّ زَلۡزَلَةَ ٱلسَّاعَةِ شَيۡءٌ عَظِيمٞ ١﴾[الحج: ١].

در مسافرت بر رسول الله صنازل شد، فرمود: «أَتَدْرُونَ أَيَّ يَوْمٍ ذَلكَ؟»آیا می‌دانید آن کدام روز است؟ جواب دادند: الله متعال و رسولش بهتر می‌دانند. رسول الله صفرمود:

«ذلِكَ یَومٌ یَقُولُ الله ُمتعال لِآدَمَ: يَا آدَمُ ابْعَثْ بَعْثًا إِلَى النَّارِ فَيَقُولُ يَا رَبِّ وَمَا بَعْثُ النَّارِ قَالَ مِنْ كُلِّ أَلْفٍ تِسْعَ مِائَةٍ وَتِسْعَةً وَتِسْعِينَ فِي النَّارِ وَوَاحِدٌ فِي الْجَنَّةِ».

‏«‏همان روزی است که الله متعال آدم÷را ندا می‌دهد و می‌گوید: ای آدم! سهم دوزخ را جدا کن. آدم می‌گوید: پروردگارا! سهم دوزخ چقدر است؟ الله متعال می‌فرماید: از هر هزار نفر نهصد و نود و نه‌ نفر دوزخی و یک نفر بهشتی است‏»‏.

مسلمانان با شنیدن این سخن پیامبر صشروع به گریه کردند. رسول الله صفرمود:

«قَارِبُوا وَسَدِّدُوا فَإِنَّهَا لَمْ تَكُنْ نُبُوَّةٌ قَطُّ إِلَّا كَانَ بَيْنَ يَدَيْهَا جَاهِلِيَّةٌ قَالَ فَيُؤْخَذُ الْعَدَدُ مِنْ الْجَاهِلِيَّةِ فَإِنْ تَمَّتْ وَإِلَّا كَمُلَتْ مِنْ الْمُنَافِقِينَ وَمَا مَثَلُكُمْ وَالْأُمَمِ إِلَّا كَمَثَلِ الرَّقْمَةِ فِي ذِرَاعِ الدَّابَّةِ أَوْ كَالشَّامَةِ فِي جَنْبِ الْبَعِيرِ ثُمَّ قَالَ إِنِّي لَأَرْجُو أَنْ تَكُونُوا نِصفَ أَهْلِ الْجَنَّةِ ». [۱۰۰]

‏«‏درست عمل کنید و به الله نزدیک شوید. هیچ نبوت و رسالتی نبوده مگر این‌که پیش از آن جاهلیتی بوده است. فرمود: این تعداد دوزخی از میان انسان‌های دوران جاهلیت گرفته می‌شود. اگر تعداد تکمیل نشود، از منافقان گرفته می‌شود. تعداد شما در برابر سایر امت‌ها، از یک نشان در پهلوی شتر و یا یک داغ در دست الاغ بیشتر نیست. سپس فرمود: امید دارم که‌ شما نیمی از بهشتیان باشید‏»‏.

اصحاب با شنیدن این سخن پیامبر صتکبیر سر دادند. راوی می‌گوید: خوب یادم نیست که‌ گفت: دو سوم یا مقدار دیگری را تشکیل می‌دهید.

ممکن است گفته‌ شود: چگونه‌ این روایات را با روایت زیر جمع می‌کنید؟ در صحیح بخاری از ابوهریره‌سروایت شده‌ است که‌ پیامبر صفرمود:

«أَوَّلُ مَنْ يُدْعَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ آدَمُ فَتَرَاءَى ذُرِّيَّتُهُ فَيُقَالُ هَذَا أَبُوكُمْ آدَمُ فَيَقُولُ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ فَيَقُولُ أَخْرِجْ بَعْثَ جَهَنَّمَ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ فَيَقُولُ يَا رَبِّ كَمْ أُخْرِجُ فَيَقُولُ أَخْرِجْ مِنْ كُلِّ مِائَةٍ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ إِذَا أُخِذَ مِنَّا مِنْ كُلِّ مِائَةٍ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ فَمَاذَا يَبْقَى مِنَّا قَالَ إِنَّ أُمَّتِي فِي الْأُمَمِ كَالشَّعَرَةِ الْبَيْضَاءِ فِي الثَّورِ الْأَسْوَدِ». [۱۰۱]

‏«‏آدم نخستن کسی است که‌ در روز رستاخیز احضار می‌شود. پس هنگامی‌که‌ فرزندان خود را مشاهده‌ می‌کند، اعلام می‌شود: این پدر شما، آدم است. آدم می‌گوید: پروردگارا! برای خدمت به‌ فرمان تو حاضرم. الله متعال می‌فرماید: ای آدم! سهم دوزخ را از میان فرزندانت جدا کن. می‌گوید: پروردگارا! سهم دوزخ چقدر است؟ می‌گوید: از هر صد نفر ۹۹ نفر را بیرون بیاور.

اصحاب با شنیدن این سخن پیامبر صگفتند: ای رسول خدا! اگر از میان هر صد نفر ۹۹ نفر از ما گرفته‌ شود، چقدر باقی می‌ماند؟ فرمود: امت من نسبت به‌ سایر امت‌ها همانند مویی سفید بر بدن گاو سیاه است‏»‏.

ظاهر این روایت با روایت‌های دیگری که‌ بدان‌ها اشاره‌ کردیم، هیچ‌گونه‌ تضادی ندارد؛ زیرا عددی که‌ در حدیث فوق ذکر شد ‏«‏۹۹‏»‏، بنا به‌ یک اعتبار است و احادیث پیشین نیز بنا به‌ اعتبار دیگری هستند. علما در مورد این دو نوع روایت چنین گفته‌اند:

۱- تعداد ۹۹۹ نفر، در حالی است که منظور حدیث تمام نسل آدم باشد و تعداد ۹۹ نفر در صورتی است که تمام نسل آدم به جز یاجوج و ماجوج باشد. ابن حجر در تأیید این سخن می‌گوید: یأجوج و مأجوج در حدیث ابوسعید ذکر شده‌‌اند؛ اما در حدیث ابوهریره‌ساشاره‌‌ای به‌ آن‌ها نشده‌ است

۲- این احتمال نیز وجود دارد که احادیث پیشین ‏«‏۹۹۹ نفر از هزار نفر‏»‏ در مورد تمام امت‌ها باشد و حدیث بخاری ‏«‏۹۹ نفر از یکصد نفر‏»‏ درباره‌ی امت رسول اللهصباشد. یعنی تعداد اهل دوزخ نسبت به‌ همه‌ی امت‌ها، ۹۹۹ نفر از هزار نفر است و تعداد اهل دوزخ نسبت به‌ امت رسول اللهص، همان ۹۹ نفر از صد نفر است.

۳- ممکن است این تقسیم دو دفعه انجام گیرد. یک دفعه در میان تمام امت‌ها از هر هزار نفر یک نفر به بهشت می‌رود و دفعه‌ی دوم در میان امت رسول اللهصانجام گیرد. پس در این حالت تناسب بهشتیان، یک نفر از هر صد نفر خواهد بود.

[۹۷] صحیح مسلم (۱/۱۹۸) شماره (۲۲۰) [۹۸] صحیح بخاری، کتاب الرقاق، باب قول الله‌ تعالی ﴿إِنَّ زَلۡزَلَةَ ٱلسَّاعَةِ شَيۡءٌ عَظِيمٞ ١﴾فتح الباری (۱۱/۳۸۸). [۹۹] تفسیر ابن کثیر(۴/۶۱۰) و مسند احمد (۴/۴۳۵) [۱۰۰] تفسیر ابن کثیر (۴/۶۱۰) احمد نیز آن را روایت کرده‌ است. ترمذی در مورد آن گفته‌ است: حدیثی حسن و صحیح است. [۱۰۱] صحیح بخاری، کتاب الرقائق، باب الحشر. فتح الباری (۱۱/۳۷۸)