کاوشی پیرامون بهشت و دوزخ

گفتار اول: اعمالی كه موجب ورود به‌ بهشت می‌شود

بهشتیان همان مؤمنان یکتاپرست هستند. پس هرکس برای الله متعال شریک قرار دهد، و یا اصلی از اصول ایمان‌ را انکار کند، از بهشت محروم و وارد دوزخ خواهد شد.

قرآن به وفور این مطلب را یادآور می‌شود که بهشتیان همان مومنانی هستند که عمل شایسته انجام می‌دهند. در برخی موارد نیز به شرح و تفسیر اعمال شایسته‌ای می‌پردازد که صاحب آن سزاوار بهشت می‌گردد.

از جمله مواردی که قرآن بهشتیان‌ را به خاطر ایمان و عمل صالح سزاوار بهشت می‌داند، آیات زیر است:

﴿وَبَشِّرِ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ أَنَّ لَهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُۖ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنۡهَا مِن ثَمَرَةٖ رِّزۡقٗا قَالُواْ هَٰذَا ٱلَّذِي رُزِقۡنَا مِن قَبۡلُۖ وَأُتُواْ بِهِۦ مُتَشَٰبِهٗاۖ وَلَهُمۡ فِيهَآ أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞۖ وَهُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٢٥﴾[البقرة: ۲۵].

‏«‏و کسانی را که ایمان آوردند و عمل صالح انجام می دهند، به بوستان‌هایی مژده بده که زیر درختانش نهرها روان است. هرگاه از میوه های بهشتی به آن‌ها داده می‌شود، می گویند: این مانند همان چیزی است که پیشتر به ما داده شده بود و به ایشان میوه ها و روزی مشابهی داده می‌شود و آنان در بهشت همسرانی پاک و پاکیزه دارند و برای همیشه در بهشت خواهند ماند‏»‏.

﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَنُدۡخِلُهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَآ أَبَدٗاۖ لَّهُمۡ فِيهَآ أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞۖ وَنُدۡخِلُهُمۡ ظِلّٗا ظَلِيلًا ٥٧﴾[النساء: ۵۷].

‏«‏‏و کسانی را که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به بوستان‌هایی وارد می‌کنیم که رودبارها در زیر -درختان- آن‌ها جاری است. جاودانه در آن می‌مانند. در آن‌جا همسران پاکیزه‌ای دارند و آنان را به سایه‌ی گسترده‌ای داخل می‌گردانیم‏»‏.

﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَا نُكَلِّفُ نَفۡسًا إِلَّا وُسۡعَهَآ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٤٢﴾[الأعراف: ۴۲].

‏«‏‏و کسانی را که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به هیچ کس جز به اندازه‌ی توانش تکلیف نمی‌کنیم‌. ایشان بهشتیان هستند و جاودانه در آن می‌مانند‏»‏.

﴿وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا وَمَسَٰكِنَ طَيِّبَةٗ فِي جَنَّٰتِ عَدۡنٖۚ وَرِضۡوَٰنٞ مِّنَ ٱللَّهِ أَكۡبَرُۚ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ ٧٢﴾[التوبة: ۷۲].

‏«الله متعال به مردان و زنان مؤمن بوستان‌هایی را وعده داد که در زیر -کاخ‌ها و درختان- آن جویبارها روان است و جاودانه در آن می‌مانند و مسکن‌های پاکی را در بهشت جاویدان -به آنان وعده داد-. و خوشنودی الله بالاتر از هر چیز است. رستگاری بزرگ همین است‏»‏.

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ يَهۡدِيهِمۡ رَبُّهُم بِإِيمَٰنِهِمۡۖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهِمُ ٱلۡأَنۡهَٰرُ فِي جَنَّٰتِ ٱلنَّعِيمِ ٩ دَعۡوَىٰهُمۡ فِيهَا سُبۡحَٰنَكَ ٱللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمۡ فِيهَا سَلَٰمٞۚ وَءَاخِرُ دَعۡوَىٰهُمۡ أَنِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ١٠﴾[یونس: ۹-۱۰].

‏«‏بی‌گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، پروردگارشان آنان را به سبب ایمانشان به باغ‌ها و بهشت‌های پرنعمتی راهنمایی می‌کند که از فرودستشان جویبارها روان است. دعایشان در آنجا این است: «یا الله! تو پاک و منزّهی»؛ و درود و تحیتشان در آنجا سلام است و پایان دعایشان اینکه: «همه‌ی حمد و ستایش ویژه‌ی الله، پروردگار جهانیان است‏»‏.

﴿أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ جَنَّٰتُ عَدۡنٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهِمُ ٱلۡأَنۡهَٰرُ يُحَلَّوۡنَ فِيهَا مِنۡ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٖ وَيَلۡبَسُونَ ثِيَابًا خُضۡرٗا مِّن سُندُسٖ وَإِسۡتَبۡرَقٖ مُّتَّكِ‍ِٔينَ فِيهَا عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِۚ نِعۡمَ ٱلثَّوَابُ وَحَسُنَتۡ مُرۡتَفَقٗا ٣١﴾[الکهف: ۳۱].

‏«‏‏ایشان باغ‌های پُرنعمت و جاودانه‌ای دارند که در آن نهر‌ها و جویبار‌ها روان است؛ آنجا در حالی که بر تخت ها تکیه زده اند, به دستبند های زرّین آراسته می شوند و لباس های سبزرنگی از جنس حریر نازک و ضخیم می پوشند. چه پاداش خوبی! و بهشت آرامگاه بسیار نیکی است‏»‏.

﴿وَمَن يَأۡتِهِۦ مُؤۡمِنٗا قَدۡ عَمِلَ ٱلصَّٰلِحَٰتِ فَأُوْلَٰٓئِكَ لَهُمُ ٱلدَّرَجَٰتُ ٱلۡعُلَىٰ ٧٥ جَنَّٰتُ عَدۡنٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَاۚ وَذَٰلِكَ جَزَآءُ مَن تَزَكَّىٰ ٧٦﴾[طه: ۷۵-۷۶].

‏«‏و کسانی که با ایمان و کردار شایسته نزدش بیایند، برترین درجات از آنِ چنین کسانی است. بهشت‌های جاویدی که فرودستش جویبارها روان است و جاودانه در آن می‌مانند. و این پاداش کسی است که خودش را پاک و تزکیه نماید‏»‏.

در برخی آیات بیان می‌دارد که‌ آنان به‌ خاطر ایمان و اسلام به‌ بهشت راه یافته‌اند:

﴿يَٰعِبَادِ لَا خَوۡفٌ عَلَيۡكُمُ ٱلۡيَوۡمَ وَلَآ أَنتُمۡ تَحۡزَنُونَ ٦٨ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا وَكَانُواْ مُسۡلِمِينَ ٦٩ ٱدۡخُلُواْ ٱلۡجَنَّةَ أَنتُمۡ وَأَزۡوَٰجُكُمۡ تُحۡبَرُونَ ٧٠﴾[الزخرف: ۶۸-۷۰].

‏«ای بندگان من! امروز نه بیمی بر شما است و نه غم و اندوهی دارید.‏ آن بندگانی که به آیه‌های ما ایمان آوردند و مسلمان و فرمانبردار بودند.‏ شما و همسران‌تان شادمان و بزرگوار به بهشت وارد شوید‏»‏.

در برخی دیگر از آیات، خالص کردن دین، مایه‌ی دستیابی آنان به‌ بهشت معرفی شده است:

﴿إِلَّا عِبَادَ ٱللَّهِ ٱلۡمُخۡلَصِينَ ٤٠ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ رِزۡقٞ مَّعۡلُومٞ ٤١ فَوَٰكِهُ وَهُم مُّكۡرَمُونَ ٤٢ فِي جَنَّٰتِ ٱلنَّعِيمِ ٤٣﴾[الصافات: ۴۰-۴۳].

‏«‏‏مگر بندگان مخلص الله ‏«‏که از دوزخ نجات می‌یابند‏»‏. ایشان روزی ویژه و میوه‌های گوناگون دارند و به ایشان بزرگواری می‌شود. ‏ در میان بوستان‌های پر نعمت بهشت به سر می‌برند‏»‏.

در برخی دیگر از آیات، ارتباط مستحکم و علاقه‌ی شدید آنان به‌ الله متعال و پرستش او را بهانه‌ی ورود به‌ بهشت می‌داند:

﴿إِنَّمَا يُؤۡمِنُ بِ‍َٔايَٰتِنَا ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِهَا خَرُّواْۤ سُجَّدٗاۤ وَسَبَّحُواْ بِحَمۡدِ رَبِّهِمۡ وَهُمۡ لَا يَسۡتَكۡبِرُونَ۩ ١٥ تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمۡ عَنِ ٱلۡمَضَاجِعِ يَدۡعُونَ رَبَّهُمۡ خَوۡفٗا وَطَمَعٗا وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ ١٦ فَلَا تَعۡلَمُ نَفۡسٞ مَّآ أُخۡفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعۡيُنٖ جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٧﴾[السجدة: ۱۵-۱۷].

‏«‏‏تنها کسانی به آیات ما ایمان دارند که هر زمان بدان‌ها پند داده شود، به سجده می‌افتند و به ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند و نافرمانی نمی‌کنند‏ پهلوهایشان از بسترها به دور می‌شود و پروردگار خود را با بیم و امید به فریاد می‌خوانند و از آن‌چه که بدیشان داده‌ایم، می‌بخشند.‏ هیچ‌کس نمی‌داند که در برابر کارهایی که آنان انجام می‌دهند، چه چیزهای شادی‌آفرین و مسرّت‌بخشی برایشان مقرّر شده است‏»‏.

از دیگر عوامل ورود به بهشت، صبر و توکّل بر الله متعال می‌باشد:

﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ ٱلۡجَنَّةِ غُرَفٗا تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَاۚ نِعۡمَ أَجۡرُ ٱلۡعَٰمِلِينَ ٥٨ ٱلَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَلَىٰ رَبِّهِمۡ يَتَوَكَّلُونَ ٥٩﴾[العنکبوت: ۵۸-۵۹].

‏«‏کسانی را که ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند، در کاخ‌های بهشت جای می‌دهیم. کاخ‌هایی که در زیر آن‌ها رودبارها روان است. جاودانه در آن می‌مانند. پاداش آنان‌که -برای الله- کار می‌کنند چه پاداش خوبی است! ‏ آنان‌که -در برابر سختی‌ها- شکیبایی ورزیدند و بر پروردگارشان توکل کردند‏»‏.

یکی دیگر از اعمال، پایداری و استقامت بر ایمان است:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا ٱللَّهُ ثُمَّ ٱسۡتَقَٰمُواْ فَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ١٣ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِ خَٰلِدِينَ فِيهَا جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٤﴾[الأحقاف: ۱۳-۱۴].

‏«‏‏کسانی که می‌گویند: پروردگار ما فقط الله است، سپس -بر این اعتقاد- پایداری کنند، نه ترسی بر آنان است و نه غمگین می‌گردند.‏ آنان به پاداش کارهایی که انجام می‌دهند، ساکنان بهشت بوده و جاودانه در آن می‌مانند‏»‏.

فروتنی و کرنش در برابر الله متعال و اطمینان به‌ عدالت و داوری او، از دیگر عوامل ورود به‌ بهشت می‌باشد:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَأَخۡبَتُوٓاْ إِلَىٰ رَبِّهِمۡ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٢٣﴾[هود: ۲۳].

‏«‏بی‌گمان کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و با فروتنی به‌سوی پروردگارشان روی آوردند، آنان اهل بهشت هستند و در آن جاودانه می‌مانند‏»‏. ‏

دیگری ترس از الله متعال است:

﴿وَلِمَنۡ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِۦ جَنَّتَانِ ٤٦﴾[الرحمن: ۴۶].

‏«‏‏هر کسی که از مقام پروردگار خود بترسد، دو بوستان دارد‏»‏. ‏

یکی دیگر از آن اعمال، قطع ارتباط با کافران و مشرکان و عدم دوستی با آن‌هاست:

﴿لَّا تَجِدُ قَوۡمٗا يُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ يُوَآدُّونَ مَنۡ حَآدَّ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَلَوۡ كَانُوٓاْ ءَابَآءَهُمۡ أَوۡ أَبۡنَآءَهُمۡ أَوۡ إِخۡوَٰنَهُمۡ أَوۡ عَشِيرَتَهُمۡۚ أُوْلَٰٓئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ ٱلۡإِيمَٰنَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٖ مِّنۡهُۖ وَيُدۡخِلُهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَاۚ رَضِيَ ٱللَّهُ عَنۡهُمۡ وَرَضُواْ عَنۡهُۚ أُوْلَٰٓئِكَ حِزۡبُ ٱللَّهِۚ أَلَآ إِنَّ حِزۡبَ ٱللَّهِ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٢٢﴾[المجادلة: ۲۲].

‏«‏هیچ گروهی را نمی‌یابی که با وجود ایمان به الله و رستاخیز، با کسانی دوستی نمایند که با الله و پیامبرش دشمنی می‌کنند؛ هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان ایشان باشند. ‏«‏الله‏»‏ در دل‌های چنین کسانی ایمان‌ را نگاشته و آنان را به یاری و رحمتی از سوی خویش، قوّت بخشیده است؛ و آنان را وارد بهشت‌ها ‏«‏بوستان‌هایی‏»‏ می‌گرداند که فرودستش نهرها جاری است و جاودانه در آن می‌مانند. الله، از آنان خشنود است و آنان از او خشنودند. آن‌ها، حزب و سپاهیان الله هستند. بدانید که بی‌گمان سپاهیان الله، همان رستگارانند‏»‏.

برخی آیات عوامل ورود به‌ بهشت را به‌ طور مفصل بیان کرده‌اند؛ برای نمونه، در سوره‌ی «رعد» به‌ این نکته‌ اشاره‌ شده است که‌ شایستگی برخی از بندگان برای ورود بهشت، این است که‌:

﴿۞أَفَمَن يَعۡلَمُ أَنَّمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ ٱلۡحَقُّ كَمَنۡ هُوَ أَعۡمَىٰٓۚ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ١٩ ٱلَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهۡدِ ٱللَّهِ وَلَا يَنقُضُونَ ٱلۡمِيثَٰقَ ٢٠ وَٱلَّذِينَ يَصِلُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن يُوصَلَ وَيَخۡشَوۡنَ رَبَّهُمۡ وَيَخَافُونَ سُوٓءَ ٱلۡحِسَابِ ٢١ وَٱلَّذِينَ صَبَرُواْ ٱبۡتِغَآءَ وَجۡهِ رَبِّهِمۡ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِيَةٗ وَيَدۡرَءُونَ بِٱلۡحَسَنَةِ ٱلسَّيِّئَةَ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ عُقۡبَى ٱلدَّارِ ٢٢ جَنَّٰتُ عَدۡنٖ يَدۡخُلُونَهَا وَمَن صَلَحَ مِنۡ ءَابَآئِهِمۡ وَأَزۡوَٰجِهِمۡ وَذُرِّيَّٰتِهِمۡۖ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ يَدۡخُلُونَ عَلَيۡهِم مِّن كُلِّ بَابٖ ٢٣﴾[الرعد: ۱۹-۲۴].

‏«‏آیا کسی که می‌داند آن‌چه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است، حق می‌باشد، همانند کسی است که نابیناست؟ تنها خردمندان پند می‌گیرند. آنان‌که به پیمان الله وفا می‌کنند و پیمان نمی‌شکنند و کسانی ‌که پیوندهایی را که الله به برقراری آن دستور داده است، برقرار می‌دارند و از پروردگارشان می‌ترسند و از حساب دشوار بیم دارند و آنان‌که به خوشنودی پروردگارشان شکیبایی نمودند و نماز را برپا داشتند و از آن‌چه به ایشان داده‌ایم، در نهان و آشکار انفاق کردند و بدی را با نیکی پاسخ می‌دهند. سرانجام نیک سرای آخرت، از آنِ چنین کسانی است. بوستان‌های جاویدانی که آنان و پدران و همسران و فرزندان نیکوکارشان وارد آن می‌شوند و فرشتگان -برای خوشامدگویی- از هر دری نزدشان می‌آیند. سلام بر شما به پاس شکیبایی و صبرتان. پاداش این سرا چه نیکوست!‏»‏.

در آغاز سوره‌ی «مؤمنون» بیان شده است که‌ رستگاری از آنِ مؤمنان می‌باشد. سپس به‌ بیان و توضیح اعمالی پرداخته‌ شده است که‌ موجب ورود به‌ بهشت می‌شوند. در ادامه می‌فرماید‌ که‌ رستگاری آنان این است که‌ وارد فردوس می‌شوند و برای همیشه‌ در آن می‌مانند:

﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ ٢ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَنِ ٱللَّغۡوِ مُعۡرِضُونَ ٣ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِلزَّكَوٰةِ فَٰعِلُونَ ٤ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِفُرُوجِهِمۡ حَٰفِظُونَ ٥ إِلَّا عَلَىٰٓ أَزۡوَٰجِهِمۡ أَوۡ مَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُهُمۡ فَإِنَّهُمۡ غَيۡرُ مَلُومِينَ ٦ فَمَنِ ٱبۡتَغَىٰ وَرَآءَ ذَٰلِكَ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡعَادُونَ ٧ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِأَمَٰنَٰتِهِمۡ وَعَهۡدِهِمۡ رَٰعُونَ ٨ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَوَٰتِهِمۡ يُحَافِظُونَ ٩ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡوَٰرِثُونَ ١٠ ٱلَّذِينَ يَرِثُونَ ٱلۡفِرۡدَوۡسَ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ١١﴾[المؤمنون: ۱-۱۱].

‏«‏بی‌گمان مؤمنان رستگارند. ‏کسانی که در نمازشان خشوع و خضوع دارند و کسانی که از کارهای بیهوده روی‌گردان هستند و کسانی که زکات را می‌پردازند. و آنان که شرمگاه خود را حفظ می‌کنند. مگر از همسران یا کنیزان خود، که در این صورت سرزنش نمی‌شوند؛ پس کسانی که در پیِ راه‌ دیگری باشند، تجاوزکارند. و آنان‌که ‌امانت‌ها و پیمان‌هایشان‌ را رعایت می‌کنند. و آنان‌که مواظب نمازهای خود می‌باشند. آنان همان وارثان بهشت برین هستند. و جاودانه در آن خواهند ماند‏»‏. ‏ ‏ ‏

رسول الله صدرباره‌ی سه عمل، بیان داشتند که صاحب آن‌ها شایسته‌ی ورود به بهشت می‌شوند. مسلم در صحیح خود از عیاض بن حمار مجاشعیسروایت می‌کند که‌ رسول الله صروزی در ضمن خطبه‌ی خود فرمود:

«... وَأَهْلُ الْجَنَّةِ ثَلاَثَةٌ: ذُو سُلْطَانٍ مُقْسِطٌ مُتَصَدِّقٌ مُوَفَّقٌ، وَ رَجُلٌ رَحِيمٌ رَقِيقُ الْقَلْبِ لِكُلِّ ذِى قُرْبَى وَمُسْلِمٍ، وَ عَفِيفٌ مُتَعَفِّفٌ ذُو عِيَال». [۲۱۴]

‏«‏بهشتیان سه گروه هستند: ۱- حاکم دادگر صدقه‌دهنده‌ی کامیاب ۲- مرد مهربان و خوش‌قلب با خویشاوندان و با هر مسلمان دیگری ۳- پاکدامن و آن‌که پاک‌دامنی‌اش را نگه ‌دارد و زن و فرزند دارد‏»‏.

[۲۱۴] شرح نووی بر صحیح مسلم (۱۷/۱۹۸)