کاوشی پیرامون بهشت و دوزخ

گفتار يازدهم: بهشت، بهای اعمال نيست

بهشت بسیار باارزش است و ممکن نیست که انسان با اعمال خود، آن‌را بدست آورد. البته انسان با رحمت و الطاف الهی است که وارد بهشت می‌شود.

مسلم در صحیح خود از ابوهریره روایت می‌کند که رسول الله صفرمود:

«لَنْ يُدْخِلَ أَحَدًا مِنْكُمْ عَمَلُهُ الْجَنَّةَ». قَالُوا وَلاَ أَنْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ «وَلاَ أَنَا إِلاَّ أَنْ يَتَغَمَّدَنِىَ اللَّهُ مِنْهُ بِفَضْلٍ وَرَحْمَةٍ». [۲۷۰]

«هیچ‌کدام از شما به‌ وسیله‌ی عملش هرگز وارد بهشت نمی‌شود. گفتند: شما نیز ای پیامبر خدا؟ فرمود: آری من هم همین‌طور، مگر این‌که الله متعال فضل و رحمتش را شامل حال من گرداند.»

نوشتارهایی که بهشت را بهای اعمال معرفی می‌نمایند، مطالب فوق را دچار اشکال می‌کنند:

﴿فَلَا تَعۡلَمُ نَفۡسٞ مَّآ أُخۡفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعۡيُنٖ جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٧﴾[السجدة:۱۷].

﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَا نُكَلِّفُ نَفۡسًا إِلَّا وُسۡعَهَآ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٤٢﴾[الأعراف: ٤٢].

‏«‏‏کسانی که ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند به هیچ کس -از آنان- جز به اندازه‌ی توانش تکلیف نمی‌کنیم‌. ایشان بهشتیان هستند و جاودانه در آن می‌مانند‏»‏.

اما میان روایات و آیه‌های یادشده‌، تعارضی وجود ندارد؛ زیرا آیه‌ها حکایت از آن دارند که اعمال سبب ورود به بهشت هستند نه بهای آن و حدیث یادشده نیز اشاره دارد به این‌که بهشت بهای اعمال نیست.

در این خصوص دو گروه با گمراهی مواجه شدند: یکی جبریه که به‌ حدیث استدلال می‌کنند و معتقدند که‌ پاداش به خاطر اعمال نیست؛ زیراکه انسان در عمل خود هیچ اختیاری ندارد. گروه دوم قدریه هستند که‌ به‌ آیات استدلال می‌کنند و بهشت را بهای اعمال می‌دانند و معتقدند که بنده در برابر اعمالی که انجام داده است، سزاوار ورود به بهشت می‌باشد و پروردگار باید او را وارد بهشت نماید.

شارح عقیده طحاویه می‌گوید: در مورد پاداش اعمال، دو گروه ‏«‏جبریه و قدریه‏»‏ با گمراهی مواجه شده‌اند. سپاس الله را که‌ اهل سنت را به‌ راه راست هدایت کرده است.

دو مورد از کاربردهای حرف «باء»، «نفی» و «اثبات» است. پس آن‌چه در حدیث «لن یدخل الجنة احد بعمله» «نفی» شده‌ است، «باء عوض» می‌باشد؛ نفی این‌که انسان در عوض عملی که انجام می‌دهد، وارد بهشت می‌شود. همان‌طور که معتزله عقیده دارند که عامل، به خاطر اعمالش سزاوار ورود به بهشت می‌باشد؛ اما ورود به بهشت به خاطر فضل و رحمت الهی است و حرف «با» در ﴿جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٧﴾و امثال آن، «باء» سبب است نه باء عوض. یعنی به سبب اعمالی که‌ انجام داده‌اید. و الله متعال آفریننده‌ی اسباب و مسببات است، پس همه‌ به فضل و رحمت ایزدی بر می‌گردند.

[۲۷۰] صحیح مسلم (۴/۲۱۷۰) شماره (۲۸۱۶)