گفتار نخست: دوزخ كجاست؟
علما در مورد این‌که دوزخ در حال حاضر کجاست، اختلاف نظر دارند. برخی بر این باورند که دوزخ در پایین‌ترین طبقه‌ی زمین است. برخی دیگر بر این عقیده‌اند که دوزخ در آسمان‌هاست و برخی نیز در این‌باره سکوت نموده‌اند که بهترین دیدگاه نیز همین است؛ زیرا هیچ نوشتار صریح و صحیحی در این مورد نیامده است. از جمله کسانی که در این‌باره سکوت اختیار کرده‌اند، حافظ سیوطی است. او می‌گوید:
«درباره‌ی مکان دوزخ سکوت می‌کنیم؛ چون به جز الله متعال کسی دیگر جای آن‌را نمی‌داند و حدیث مستندی در این‌باره نزد من وجود ندارد» [۱۱].
شیخ ولی الله دهلوی می‌فرماید: «در هیچ نوشتاری به مکان دوزخ و بهشت تصریح نشده است. مکان آن‌دو جایی است که الله متعال بخواهد؛ چون ما انسان‌ها بر آفریدگان الله متعال و جهان هستی احاطه نداریم.» [۱۲]
صدیق حسن خان پس از نقل سخن دهلوی می‌گوید: این سخن از تمام دیدگاه‌ها راجح‌تر و بهتر است. [۱۳]
[۱۱] یقظة اولی الاعتبار (۴۷) [۱۲] قبلی، همان صفحه. [۱۳] قبلی، همان صفحه.