سورة آل عمران مدنی و دارای دویست آیه می‌باشد

سورة آل عمران (مدنية وهي مائتا آية)

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ١

﴿الٓمٓ ١ ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُ ٢ نَزَّلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ مُصَدِّقٗا لِّمَا بَيۡنَ يَدَيۡهِ وَأَنزَلَ ٱلتَّوۡرَىٰةَ وَٱلۡإِنجِيلَ ٣ مِن قَبۡلُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ ٱلۡفُرۡقَانَۗ إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِيدٞۗ وَٱللَّهُ عَزِيزٞ ذُو ٱنتِقَامٍ ٤﴾ [آل عمران ۱-۴].

ترجمه: به نام خدای کامل‌الذات و الصفات رحمن رحیم. الف، لام، میم(۱) خدای کامل‌الذات والصفاتی که نیست که معبودی جُز او که زنده و پاینده است (۲) نازل نمود بر تو این کتاب را به حق، که تصدیق‌کنندۀ آن چیزی است که جلو آن بوده و فرو فرستاد تورات و انجیل را(۳) از پیش، برای هدایت مردم. و نازل نمود فرقان را. به‌راستی آنان‌که به آیات خدا کافر شدند، برای ایشان عذاب سختی است؛ و خدا صاحب عزّت و صاحب انتقام است.(۴)

نکات: در آیۀ ۳ کلمۀ ﴿نَزَّلَ﴾با تشدید و ﴿وَأَنزَلَ﴾با همزه آمده و گفته شده فرق این دو این است که ﴿نَزَّلَ﴾نزول دفعی است و ﴿وَأَنزَلَ﴾نزول تدریجی است، ولی چون به موارد استعمال آنها رجوع شد، معلوم شد فرقی نیست. این آیه دلالت دارد که تورات، انجیل و قرآن هر سه مفید هدایت و برای هدایت مردم است و چنانکه تورات و انجیل زمان موسی و عیسی÷مدوَّن بود، قرآن نیز زمان محمّدصو به دست آن حضرت تدوین گردیده و در زمان حیات او همین کتاب بوده است.

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَخۡفَىٰ عَلَيۡهِ شَيۡءٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ ٥ هُوَ ٱلَّذِي يُصَوِّرُكُمۡ فِي ٱلۡأَرۡحَامِ كَيۡفَ يَشَآءُۚ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ٦ هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَاۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾

[آل عمران: ۵-۷].

ترجمه: محقّقاً بر خدا مخفی نیست چیزی در زمین و نه در آسمان(۵) اوست که صورت شما

را در رحِم‌ها هر‌گونه بخواهد می‌کشد، نیست معبود و ملجأی جُز او که عزیز و حکیم است(۶) اوست که بر تو این کتاب را نازل نمود، بعضی از آن، آیات محکماتی است که آنها أصل این کتاب است و بعضی دیگر متشابهات. پس اما آنانکه در قلبشان میل به باطل است، پیروی متشابه می‌کنند برای فتنه‌جوئی و تأویل جستن و حال آنکه تأویل آن را کسی جز خدا نمی‌داند. و ثابتان در دانش می‌گویند: به آن ایمان آوردیم، هر‌‌‌ یک از آنها از نزد پروردگار ماست. و جز صاحبان خرد کسی پند نگیرد.(۷)

نکات: تقدیم کلمۀ ﴿عَلَيۡهِ﴾بر ﴿شَيۡءٞ﴾دلالت بر حصر دارد، یعنی مخفی نبودن أشیاء مخصوص به اوست و از آیات دیگر مانند: ﴿وَعِندَهُۥ مَفَاتِحُ ٱلۡغَيۡبِ﴾نیز چنین استفاده می‌شود. و مخفی نماند خدا در این آیات فرموده تأویل متشابهات را کسی جز خدا نمی‌داند و نفرموده معنی و ترجمۀ متشابهات را کسی نمی‌داند، بلکه آیات متشابه تماماً واضح‌المعنی و قابل فهم همه کس می‌باشد. و جملۀ: ﴿وَٱلرَّٰسِخُونَ...﴾«واو» آن استیناف است و اگر «واو» عاطفه بگیریم کفر و شرک لازم می‌آید، زیرا معنی چنین می‌شود خدا و راسخون می‌گویند ایمان آوردیم به آن، هر یک از آنها، از نزد پروردگار ماست. بنابر‌این، خدا هم ـ نعوذ باﷲ ـ ایمان آورده به آنچه از پروردگارش نازل شده در صورتیکه خدا پروردگار ندارد. توضیح بیشتری اگر لازم باشد به فصل ۱۹ و ۲۰ مقدّمه رجوع شود.

﴿رَبَّنَا لَا تُزِغۡ قُلُوبَنَا بَعۡدَ إِذۡ هَدَيۡتَنَا وَهَبۡ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحۡمَةًۚ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡوَهَّابُ ٨ رَبَّنَآ إِنَّكَ جَامِعُ ٱلنَّاسِ لِيَوۡمٖ لَّا رَيۡبَ فِيهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُخۡلِفُ ٱلۡمِيعَادَ ٩﴾ [آل عمران: ۸-۹].

ترجمه: پروردگارا، بعد از آنکه ما را هدایت نمودی، دلهایمان را به باطل مایل مکن و ما را از نزد خود رحمتی عطا نما، زیرا تویی بخشنده(۸) پروردگارا، تو مردم را برای روزی که در آن شکی نیست جمع می‌کنی، محقّقاً خدای تعالی در وعده خلاف نمی‌کند (۹)

نکات: دعاهای قرآن که در قرآن ذکر شده بهترین دعاهاست که خدا به توسط نزول آیات خود، به بندگان آموخته، ولی اکثر دعاهایی که در کتب دعاها ذکر شده، مملوّ از خرافات و آلوده به شرک می‌باشد. پس بهتر این است که انسان در موقع دعا، دعاهای قرآن را بخواند، از آن جمله دو آیۀ فوق و همچنین دعایی که در آیۀ آخر سورۀ بقره است و ما در کتابی دعاهای قرآن را جمع و ترجمه کرده‌ایم هر‌که خواهد مراجعه کند.

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَن تُغۡنِيَ عَنۡهُمۡ أَمۡوَٰلُهُمۡ وَلَآ أَوۡلَٰدُهُم مِّنَ ٱللَّهِ شَيۡ‍ٔٗاۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمۡ وَقُودُ ٱلنَّارِ ١٠ كَدَأۡبِ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡۚ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا فَأَخَذَهُمُ ٱللَّهُ بِذُنُوبِهِمۡۗ وَٱللَّهُ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ١١ قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ سَتُغۡلَبُونَ وَتُحۡشَرُونَ إِلَىٰ جَهَنَّمَۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ ١٢﴾ [آل عمران: ۱۰-۱۲].

ترجمه: به راستی آنان‌که کفر ورزیده‌اند، نه اموالشان از خدا بی‌نیازشان کند و نه اولادشان به هیچ چیز و ایشان خود هیمۀ آتش و برافروزندۀ آنند(۱۰) شیوۀ آنان مانند شیوۀ پیروان فرعون و کسانی‌ است که قبل از ایشان بودند که به آیات ما تکذیب نمودند، پس خدا به سبب گناهانشان گرفتشان؛ و عقاب خدا سخت است (۱۱) به آنان که کافرند بگو: به زودی مغلوب خواهید شد و به ‌سوی دوزخ محشور می‌گردید؛ و دوزخ بدجایگاهی است.(۱۲)

نکات: این آیات دربارۀ یهود مدینه نازل شده که به اموال، اولاد و نفرات خود مغرور بودند مانند پیروان فرعون. با حضرت محمدصبه ضدّیت و کارشکنی پرداختند، خدا در اینجا، تهدید‌شان می‌کند که به زودی مغلوب مسلمین و به سوی دوزخ رهسپار خواهید گشت چنانکه مشرکین قریش در بدر مغلوب شدند.

﴿قَدۡ كَانَ لَكُمۡ ءَايَةٞ فِي فِئَتَيۡنِ ٱلۡتَقَتَاۖ فِئَةٞ تُقَٰتِلُ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ وَأُخۡرَىٰ كَافِرَةٞ يَرَوۡنَهُم مِّثۡلَيۡهِمۡ رَأۡيَ ٱلۡعَيۡنِۚ وَٱللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصۡرِهِۦ مَن يَشَآءُۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَعِبۡرَةٗ لِّأُوْلِي ٱلۡأَبۡصَٰرِ ١٣﴾[آل عمران: ۱۳].

ترجمه: حقّا در دو گروهی که (در جنگ بدر) با یکدیگر روبرو شدند، برای شما آیت و عبرتی باشد، گروهی در راه خدا قتال می‌کردند و گروه دیگر کافرانی بودند که آنان در دیدن به چشم ایشان را دو برابرخود می‌دیدند و خدا هر‌کس را بخواهد به یاری خود تأیید می‌کند، به راستی در این قضیّه برای صاحبان بینش عبرتی است.(۱۳)

نکات: مقصود از آن دو گروه، گروه مسلمین و مشرکین در بدر است که روبرو شدند، با اینکه مؤمنین فاقد اسلحه، زاد و توشه، مرکب و نفرات بودند، یعنی در اقلیّت بودند و برعکس مشرکین دارای اسلحه، زاد و برگ و مرکب بودند و با اینکه سه برابر مسلمین بودند، خدا مسلمین را یاری کرد و بر مشرکین غالب شدند، بنابر‌این، شما یهود که به ثروت و نفرات خود مغرورید باید عبرت گیرید. در جملۀ ﴿يَرَوۡنَهُم﴾ضمیر فاعل ممکن است برگردد به مؤمنین یعنی مؤمنین کفار را دو برابر می‌دیدند و ممکن است ضمیر فاعل به کفار برگردد، یعنی کفار، مؤمنین را دو برابر می‌دیدند.

﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ ٱلشَّهَوَٰتِ مِنَ ٱلنِّسَآءِ وَٱلۡبَنِينَ وَٱلۡقَنَٰطِيرِ ٱلۡمُقَنطَرَةِ مِنَ ٱلذَّهَبِ وَٱلۡفِضَّةِ وَٱلۡخَيۡلِ ٱلۡمُسَوَّمَةِ وَٱلۡأَنۡعَٰمِ وَٱلۡحَرۡثِۗ ذَٰلِكَ مَتَٰعُ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَٱللَّهُ عِندَهُۥ حُسۡنُ ٱلۡمَ‍َٔابِ ١٤ ۞قُلۡ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيۡرٖ مِّن ذَٰلِكُمۡۖ لِلَّذِينَ ٱتَّقَوۡاْ عِندَ رَبِّهِمۡ جَنَّٰتٞ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا وَأَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞ وَرِضۡوَٰنٞ مِّنَ ٱللَّهِۗ وَٱللَّهُ بَصِيرُۢ بِٱلۡعِبَادِ ١٥ ٱلَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَآ إِنَّنَآ ءَامَنَّا فَٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ ١٦ ٱلصَّٰبِرِينَ وَٱلصَّٰدِقِينَ وَٱلۡقَٰنِتِينَ وَٱلۡمُنفِقِينَ وَٱلۡمُسۡتَغۡفِرِينَ بِٱلۡأَسۡحَارِ ١٧﴾ [آل عمران: ۱۴-۱۷].

ترجمه: محبّت شهوات نفسانی از زنان، فرزندان و مال‌های روی هم نهادۀ از زر و سیم، اسب‌های نشان‌دار، چهارپایان و کشتزار، برای مردم زینت داده شده، این متاع زندگی دنیاست. و بازگشت نیکو نزد خداست(۱۴) بگو آیا شما را به بهتر از این آگاه کنم، برای پرهیزکاران نزد پروردگارشان بوستان‌ها و باغ‌هایی است که از زیر آنها نهرها جاری است و در آن ماندگارند و برای ایشان همسران پاکیزه و خوشنودی خداوند است و خدا به بندگان بیناست (۱۵) آن بندگانی که می‌گویند: پروردگارا، حقیقتاً ما ایمان آورده‌ایم، پس ما را بیامرز و از عذاب آتش نگهدارمان (۱۶) آن صبرکنندگان، راستگویان، فرمانبرداران، انفاق‌کنندگان و آمرزش‌خواهان به سحرها.(۱۷)

نکات: شخص عاقل باید در این آیات تدبّر کند و گول متاع دنیا را نخورد و همّت او فقط صرف زن، ملک، مال و ثروت نشود و قدری به تحصیل صفات حسنه و کمالاتی که در این آیات ذکر شده بپردازد.

﴿شَهِدَ ٱللَّهُ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ وَأُوْلُواْ ٱلۡعِلۡمِ قَآئِمَۢا بِٱلۡقِسۡطِۚ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ١٨ إِنَّ ٱلدِّينَ عِندَ ٱللَّهِ ٱلۡإِسۡلَٰمُۗ وَمَا ٱخۡتَلَفَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ إِلَّا مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلۡعِلۡمُ بَغۡيَۢا بَيۡنَهُمۡۗ وَمَن يَكۡفُرۡ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ فَإِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ ١٩﴾ [آل عمران: ۱۸-۱۹].

ترجمه: خدا که قائم به عدالت است،گواهی داده که معبود و ملجأی جز او نیست و فرشتگان و دانشمندان (نیز گواهی دادند). نیست معبود و ملجأی جز او که عزیز و حکیم است(۱۸) به راستی دین نزد خدا اسلام است و آنان‌که به ایشان کتاب داده شده، اختلاف نکردند مگر پس از دانستن و اختلافشان برای ستم بین خودشان بود. و هر‌کس به آیات خدا کافر گردد، پس محقّقاً خدا سریع‌الحساب است و به حساب او می‌رسد.(۱۹)

نکات: در این آیات گواهی دانشمندان بر توحید ردیف گواهی خدا و فرشتگان آمده برای عظمت دانش، پس هر چه دانش بیشتر باشد خدا بهتر شناخته گردد. عالم گیاه‌شناس از دقائقی که در آن خلقت گیاهان است می‌تواند خالق آنها را بشناسد، عالم ستاره‌شناس، پی به عظمت خالق و مدبِّر آنها می‌برد و هکذا، البتّه به شرطی که خدا را به راهنمایی کتب إلهی بشناسد. و اگر بعضی از دانشمندان ما و یا غیر ما به وجود خدا و توحید اعتناء ندارند، برای این است که عالم به خرافات‌اند نه به حقائق و یا توحیدشان خرافی تقلیدی است و یا دانشمند‌نما هستند یعنی عالم‌‌نما. ﴿إِنَّ ٱلدِّينَ عِندَ ٱللَّهِ ٱلۡإِسۡلَٰمُ﴾دلالت دارد که شخص متدیّن باید خود را مسلمان بنامد و نام مذهبی را از خود بردارد و گول مذهب‌سازان را نخورد و بحمدالله رؤسای مذاهب اسلامی همه خودشان را مسلمان دانسته‌اند و نام مذهبی نداشته‌اند و هر‌کس نام مذهبی برخود گذارد طبق جملۀ ﴿وَمَن يَكۡفُرۡ...﴾در حقیقت کافر شده ومتوجّه نیست و اسلام به معنی تسلیم بودن دربرابرخدا؛ یعنی، تسلیم در موارد امر و نهی الهی است.

﴿فَإِنۡ حَآجُّوكَ فَقُلۡ أَسۡلَمۡتُ وَجۡهِيَ لِلَّهِ وَمَنِ ٱتَّبَعَنِۗ وَقُل لِّلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡأُمِّيِّ‍ۧنَ ءَأَسۡلَمۡتُمۡۚ فَإِنۡ أَسۡلَمُواْ فَقَدِ ٱهۡتَدَواْۖ وَّإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّمَا عَلَيۡكَ ٱلۡبَلَٰغُۗ وَٱللَّهُ بَصِيرُۢ بِٱلۡعِبَادِ٢٠﴾ [آل عمران: ۲۰].

ترجمه: پس اگر با تو محاجّه کردند، بگو: من خود را برای خدا تسلیم نموده و اسلام آوردم و هر‌كس پیرو من است (او نیز تسلیم شده) و بگو به اهل کتاب و بی‌سوادان که آیا شما اسلام آورده‌اید(و تسلیم خدا شده‌اید)؟ پس اگر اسلام آورند به تحقیق هدایت یافته‌اند و اگر اعراض نمودند، پس همانا بر تو فقط ابلاغ(پیغام)است و خدا به بندگان بیناست.(۲۰)

نکات: آیۀ فوق دلالت دارد که محاجّه‌کردن با مردم کارخوبی نیست و نویسنده امتحان کرده‌ام مردم تابع دلیل نیستند و به عقاید قومی خود تعصّب دارند و با دلیل و برهان کاری ندارند. و مقصود از ﴿ٱلۡأُمِّيِّ‍ۧنَ﴾ممکن است بی‌سوادانِ أهل کتاب و مقصود از أهل کتاب دانشمندان ایشان باشد. و ظاهر آن است که ﴿ٱلۡأُمِّيِّ‍ۧنَ﴾شامل می‌شود کسانی را نیز، که جاهل به کتاب آسمانی بوده از آن بی‌خبر باشند و اگرچه دارای سواد نیز باشند.

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡفُرُونَ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ وَيَقۡتُلُونَ ٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ بِغَيۡرِ حَقّٖ وَيَقۡتُلُونَ ٱلَّذِينَ يَأۡمُرُونَ بِٱلۡقِسۡطِ مِنَ ٱلنَّاسِ فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ٢١ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ حَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِ وَمَا لَهُم مِّن نَّٰصِرِينَ ٢٢ أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبٗا مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ يُدۡعَوۡنَ إِلَىٰ كِتَٰبِ ٱللَّهِ لِيَحۡكُمَ بَيۡنَهُمۡ ثُمَّ يَتَوَلَّىٰ فَرِيقٞ مِّنۡهُمۡ وَهُم مُّعۡرِضُونَ ٢٣ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُواْ لَن تَمَسَّنَا ٱلنَّارُ إِلَّآ أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖۖ وَغَرَّهُمۡ فِي دِينِهِم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ ٢٤ فَكَيۡفَ إِذَا جَمَعۡنَٰهُمۡ لِيَوۡمٖ لَّا رَيۡبَ فِيهِ وَوُفِّيَتۡ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ ٢٥﴾

[آل عمران: ۲۲-۲۵].

ترجمه: به راستی آنانکه به آیات خدا کافرند و پیمبران را به ناحق می‌کشند و آمرین به عدالت از مردم را به قتل می‌رسانند، پس مژده بده ایشان را به عذاب دردناک(۲۱) ایشانند آنانکه اعمالشان در دنیا و آخرت هدر شده است و یاورانی ندارند(۲۲) آیا کسانی را که بهره‌ای از کتاب داده شده‌اند ندیدی که به کتاب خدا دعوت می‌شوند تا حکم کند بین ایشان، ولی گروهی از آنان رو می‌گردانند و اعراض دارند (۲۳) اعراضشان برای این است که گویند: هرگز آتش دوزخ به ما نرسد جز چند روزی و آنچه به دین خود بسته‌اند گولشان زده است(۲۴) پس چگونه است حالشان وقتی که خدا جمعشان کند برای روزی که در آن شکی نیست و جزای کسب هر‌کس به تمام داده شود و به آنان ستم نشود.(۲۵)

نکات: فساد وستم هر امّتی ناشی از روگردانیدن و بی‌اعتنایی به کتاب آسمانی خودشان است که مانند بعضی از یهود و مسلمانان زمان ما حق‌گویان را آزار می‌رسانند و می‌کشند. و جملۀ: ﴿حَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ﴾اشاره به این است که چون از کتاب الهی اعراض کردند و به کتب و سخنان بشری چنگ زدند، اعمالشان بدعت و هدر خواهد بود و اعمالی که بدعت باشد موجب سعادت نخواهد شد، بلکه موجب ذلّت دنیا و عذاب آخرت است چنانکه خدا فرموده: ﴿فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾و جملۀ ﴿يُدۡعَوۡنَ إِلَىٰ كِتَٰبِ﴾اشاره به این است که چون دانشمندان ایشان را به کتاب خدا دعوت کنی نمی‌پذیرند و از حکمیّت کتاب خدا، اعراض دارند: ﴿يَتَوَلَّىٰ فَرِيقٞ مِّنۡهُمۡ وَهُم مُّعۡرِضُونَ﴾. نویسنده گوید زمان ما دانشمندان اسلامی اکثراً هر کتابی را قطعی‌الدّلاله می‌دانند، ولی دلالت کتاب خدا را قطعی نمی‌دانند و به همین جهت به رجوع به قرآن و حکمیّت آن حاضر نیستند و تمام سعی ایشان این است که حدیثی پیدا کنند و در دین خدا آن را مدرک قرار دهند و لذا کتابهایی برای خود ساخته و پرداخته‌اند که مملوّ از خرافات، منافی و معارض با آیات قرآن است و اکثراً از آیات قرآن بی‌اطلاع‌اند و مانند یهود که می‌گفتند: ﴿لَن تَمَسَّنَا ٱلنَّارُ...﴾، معتقدند که مسلمین صدر اسلام شفیع و دستگیر ایشانند و به همین مغرورند. و جمله: ﴿وَغَرَّهُمۡ فِي دِينِهِم...﴾اشاره به همین غروری است که مقدّسین متدیّن نما و عالم ‌نمایان جاهل به سبب احادیث مجعوله و معجزات ساخته شده خیال کرده‌اند که دین یعنی همین و هر قدر هر‌کس خلافی مرتکب شد از آن گذشت می‌شود و به اخبار نوید‌بخش غرور‌آمیز شفیع‌تراش گناه‌بخش، از حقائق اسلام دور شده‌اند و به سبب افتراهایی که به اسلام بسته شده، کتاب خدا و سنّت رسول را متروک نموده و مغرورند.

زمان ما بسیاری از مسلمین چیزهایی که از اسلام نبوده و در صدر اسلام کسی خبر نداشته، از اصول، فروع و شعائر دین نموده و آن قدر که از آنها ترویج می‌شود هزار یک از کتاب خدا ترویج نمی شود. مثلا روضه‌خوانی به نام امام با هزاران قسم آن، با هزاران گویندۀ بی‌‌خبر از قرآن، معمول شده، در صورتی که زمان رسول خداصو زمان خلفاء این کارها نبوده است. حضرت امیرالمؤمنین علی÷که مو به مو برنامۀ اسلام را می‌دانسته و زمان خلافتش اجراء کرده، یک روز برای وفات رسول خداصعزا و تعطیل ننموده و به روضه‌خوانی در تمام سخنرانی‌ خود نپرداخته و برای تولّد رسول خداصجشن نگرفته و خمس و سهم امام نگرفته و کسی از مسلمین یک درهم به عنوان سهم امام وخمس به رسول خدا صو علی ÷نداده است. هزاران نفر در زمان ما زنجیر برخود می‌کوبند در حالی‌که هیچ‌ کدام دو آیه از کتاب آسمانی خود نمی‌دانند، پیشوایان و گویندگان نیز برای حفظ دکانشان آنان را تشویق و ترغیب به باطل می‌کنند. و اگر کسی بخواهد ایشان را بیدار کند، داد و فریاد و طعن و تکفیرشان بلند می‌شود. ﴿وَغَرَّهُمۡ فِي دِينِهِم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ﴾. و جملۀ ﴿وَوُفِّيَتۡ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ﴾، اشاره به این است که هر‌کس گرو اعمالش می‌باشد و کاملاً به حسنات و سیّئاتش رسیدگی و بررسی خواهد شد و غرورهای دینی به درد نمی‌خورد.

﴿قُلِ ٱللَّهُمَّ مَٰلِكَ ٱلۡمُلۡكِ تُؤۡتِي ٱلۡمُلۡكَ مَن تَشَآءُ وَتَنزِعُ ٱلۡمُلۡكَ مِمَّن تَشَآءُ وَتُعِزُّ مَن تَشَآءُ وَتُذِلُّ مَن تَشَآءُۖ بِيَدِكَ ٱلۡخَيۡرُۖ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ٢٦ تُولِجُ ٱلَّيۡلَ فِي ٱلنَّهَارِ وَتُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِي ٱلَّيۡلِۖ وَتُخۡرِجُ ٱلۡحَيَّ مِنَ ٱلۡمَيِّتِ وَتُخۡرِجُ ٱلۡمَيِّتَ مِنَ ٱلۡحَيِّۖ وَتَرۡزُقُ مَن تَشَآءُ بِغَيۡرِ حِسَابٖ ٢٧﴾ [آل عمران: ۲۶-۲۷].

ترجمه: بگو: ای خدای مالک ملک، ملک را به هر‌کس بخواهی می‌دهی و از هر‌کس بخواهی بازگیری و هر که را بخواهی عزت می‌دهی و هر‌کس را خواهی خوار می‌‌کنی، خیر بدست توست به راستی که تو بر هرچیز توانایی (۲۶) در آوری شب را در روز و درآوری روز را در شب و بیرون می‌آوری زنده را از مرده و بیرون می‌آوری مرده را از زنده و به هر‌کس بخواهی بدون حساب روزی می‌دهی.(۲۷)

نکات: در این آیات فرموده ملک و یا عزّت را به هر‌کس بخواهد می‌دهد، امّا معیّن نکرده به چه کسانی می‌دهد، در آیات دیگر معیّن کرده که تحت قوانینی می‌دهد و آن قوانین کسب و کار و سعی و کوشش است، چنانکه در آیۀ ۱۸ سورۀ اسراء فرموده:

﴿مَّن كَانَ يُرِيدُ ٱلۡعَاجِلَةَ عَجَّلۡنَا لَهُۥ فِيهَا مَا نَشَآءُ﴾ [۴۰۸] [الإسراء: ۱۸].

و در سورۀ نجم آیۀ ۳۹ فرموده:

﴿لَّيۡسَ لِلۡإِنسَٰنِ إِلَّا مَا سَعَىٰ﴾ [۴۰۹] [النجم: ۳۹].

و در سورۀ رعد آیۀ ۱۱ فرموده:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ﴾ [۴۱۰] [الرعد: ۱۱].

و مقصود از ﴿وَتُخۡرِجُ ٱلۡحَيَّ مِنَ ٱلۡمَيِّتِ وَتُخۡرِجُ ٱلۡمَيِّتَ...﴾این است که از خاک مرده و یا از هستۀ بی‌جان، انسان زنده و نباتات بی‌شمار بیرون می‌آورد. و از درخت زنده، هستۀ بی‌جان و یا از انسان با ایمان، کافر مرده دل خارج می‌شود.

﴿لَّا يَتَّخِذِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ٱلۡكَٰفِرِينَ أَوۡلِيَآءَ مِن دُونِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَۖ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ فَلَيۡسَ مِنَ ٱللَّهِ فِي شَيۡءٍ إِلَّآ أَن تَتَّقُواْ مِنۡهُمۡ تُقَىٰةٗۗ وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥۗ وَإِلَى ٱللَّهِ ٱلۡمَصِيرُ ٢٨﴾

[آل عمران: ۲۸].

ترجمه: مؤمنین نباید کافران را به جای مؤمنان دوست بگیرند و هر‌کس چنین کند چیزی از محبّت خدا در او نیست مگر اینکه از ایشان بپرهیزد(تقیّه کند) وخدا شما را از(نافرمانی)خود برحذرمی‌دارد و به سوی خداست بازگشت.(۲۸)

نکات: دوستی با کافران در قرآن مکرّر نهی شده، زیرا دوست خدا دشمن او را دوست نمی‌دارد مگر در ظاهر، آن هم برای تقیّه، چنانکه در این آیه آمده، و تقیّه برای حفظ دین و جان است، ولی در موردی‌که دوستی با کافر به عنوان تقیّه موجب ریختن خون مسلمانی گردد جائز نیست. به هرحال تقیّه گاهی حرام و گاهی واجب و گاهی جائز است. و جملۀ: ﴿وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥ﴾دلالت بر تهدید عظیمی دارد و ما در احکام القرآن تقیه را مفصّلاً نوشته‌ایم.

﴿قُلۡ إِن تُخۡفُواْ مَا فِي صُدُورِكُمۡ أَوۡ تُبۡدُوهُ يَعۡلَمۡهُ ٱللَّهُۗ وَيَعۡلَمُ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ٢٩﴾ [آل عمران: ۲۹].

ترجمه: بگو: اگر آنچه در سینه‌های شماست، پنهان دارید و یا ظاهر سازید خدا آن را می‌داند و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است خدا می‌داند و خدا به هر چیزی تواناست.(۲۹)

نکات: پس از آنکه خدا از دوستی کفّار نهی نمود، چون دوستی امر قلبی است، در این آیه فرموده تمام امور قلبی شما را خدا می‌داند، چه ایمان، چه کفر، شرک و چه سایر صفات.

﴿يَوۡمَ تَجِدُ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا عَمِلَتۡ مِنۡ خَيۡرٖ مُّحۡضَرٗا وَمَا عَمِلَتۡ مِن سُوٓءٖ تَوَدُّ لَوۡ أَنَّ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَهُۥٓ أَمَدَۢا بَعِيدٗاۗ وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥۗ وَٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ ٣٠ قُلۡ إِن كُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِي يُحۡبِبۡكُمُ ٱللَّهُ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ ٣١ قُلۡ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَۖ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡكَٰفِرِينَ ٣٢﴾ [آل عمران: ۳۰-۳۲].

ترجمه: روزی که هر‌کس هر چه از خیر انجام داده حاضر می‌یابد و هر‌که کار بدی کرده دوست دارد که بین او و آن بدی فاصلۀ دور و زیادی باشد و خدا شما را از عقاب خود بر حذر می‌دارد و خدا به بندگان مهربان است(۳۰) بگو: اگر خدا را دوست می‌دارید، مرا پیروی کنید تا اینکه خدا شما را دوست بدارد و گناهان شما را بیامرزد و خدا آمرزنده و رحیم است(۳۱) بگو: خدا و رسول را اطاعت کنید، پس اگر اعراض کردند محقّقاً خدا کافران را دوست نمی‌دارد.(۳۲)

نکات: جملۀ: ﴿تَجِدُ كُلُّ نَفۡسٖ...﴾دلالت بر تجسّم اعمال دارد و ممکن است بگوییم جزای عمل که مسبب از عمل است حاضر می‌‌یابد و مجازاً اطلاق سبب شده بر مسبَّب و یا بگوییم پرونده و ضبط آن را حاضر می‌‌‌یابد. ولی ظاهر همان معنای اول و خدای تعالی بر تجسّم آن تواناست. و در سورۀ کهف آیۀ ۴۹ نیز فرموده: ﴿وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرٗا﴾. و جملۀ: ﴿إِن كُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ...﴾دلالت دارد که ادّعای محبّت خدا بدون اطاعت رسول واقعیت ندارد و اطاعت رسول نشانۀ صدق ادّعا است. و جملۀ: ﴿فَإِن تَوَلَّوۡاْ﴾دلالت دارد که اعراض از فرمان خدا و رسول موجب کفر است و لذا متفرّع بر آن فرموده: ﴿فَإِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾.

﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ ٱصۡطَفَىٰٓ ءَادَمَ وَنُوحٗا وَءَالَ إِبۡرَٰهِيمَ وَءَالَ عِمۡرَٰنَ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ ٣٣ ذُرِّيَّةَۢ بَعۡضُهَا مِنۢ بَعۡضٖۗ وَٱللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ٣٤﴾ [آل عمران: ۳۳-۳۴].

ترجمه: به راستی‌‌که خدا‌ برگزید‌ آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را برجهانیان(۳۳) این دو نژاد بعضی از بعض دیگر و خدا شنوا و داناست.(۳۴)

نکات: مقصود از جهانیان اصناف بشر است. و مقصود از آل ابراهیم، حضرت اسماعیل، اسحاق و یعقوب و سایر أنبیاء تا محمّدصاست. و مقصود از آل‌عمران، عمران بن ماشان پدر حضرت مریم‘است و این عمران از نسل سلیمان بن داود بن ایشا می‌باشد و ممکن است عمران پدر حضرت موسی÷باشد که فرزند یصهر بن فاهث بن لاوی بن یعقوب بن اسحاق÷باشد. و ممکن است بگوییم مقصود از جملۀ: ﴿ذُرِّيَّةَۢ بَعۡضُهَا مِنۢ بَعۡضٖ﴾، یعنی: فِي الأَخْلَاقِ والانقِیَادِ مِنْ اللهِ.

﴿إِذۡ قَالَتِ ٱمۡرَأَتُ عِمۡرَٰنَ رَبِّ إِنِّي نَذَرۡتُ لَكَ مَا فِي بَطۡنِي مُحَرَّرٗا فَتَقَبَّلۡ مِنِّيٓۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ ٣٥ فَلَمَّا وَضَعَتۡهَا قَالَتۡ رَبِّ إِنِّي وَضَعۡتُهَآ أُنثَىٰ وَٱللَّهُ أَعۡلَمُ بِمَا وَضَعَتۡ وَلَيۡسَ ٱلذَّكَرُ كَٱلۡأُنثَىٰۖ وَإِنِّي سَمَّيۡتُهَا مَرۡيَمَ وَإِنِّيٓ أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ ٱلشَّيۡطَٰنِ ٱلرَّجِيمِ ٣٦ فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٖ وَأَنۢبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنٗا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّاۖ كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيۡهَا زَكَرِيَّا ٱلۡمِحۡرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزۡقٗاۖ قَالَ يَٰمَرۡيَمُ أَنَّىٰ لَكِ هَٰذَاۖ قَالَتۡ هُوَ مِنۡ عِندِ ٱللَّهِۖ إِنَّ ٱللَّهَ يَرۡزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيۡرِ حِسَابٍ ٣٧﴾ [آل عمران: ۳۵-۳۷].

[۴۰۸] «هر کس دنیا را بخواهد برای او در این دنیا تعجیل می‌کنیم آنچه بخواهیم». [۴۰۹] «نیست برای انسان بهره‌ای جز حاصل کوشش خود». [۴۱۰] «براستی که خدا تغییر نمی‌دهد آنچه را که راجع به قومی است تا اینکه ایشان تغییر دهند آنچه راجع به خودشان است».