هدف از تألیف و نگارش کتب
هدف از تألیف و نگارش کتب، در شش چیز خلاصه می‌شود:
۱- نگارنده به نگارش و تألیف مطالبی بپردازد که در سابق، کسی بدان‌ها اشاره‌ای نکرده است.
۲- تکمیل و اتمام کتاب‌های ناقص و ناتمام.
۳- تصحیح خطاها و اشتباهات کتاب‌ها.
۴- تشریح و توضیح مشکلات و پیچیدگی‌های کتاب‌ها.
۵- اختصار و تلخیص کتاب‌های مطوّل و قطور.
۶- گردآوری و تدوین مسائل پراکنده‌ی کتاب‌ها.
(۴)
اصطلاحات ابن تیمیه [۴۹۰] در کتاب «منتقی الاخبار»:
۱- «أخرجاه»: مراد حدیثی است که «بخاری» و «مسلم» آن را روایت کرده‌اند.
۲- «متفق علیه»: مراد حدیثی می‌باشد که «بخاری»، «مسلم» و «احمد» آن را روایت کرده باشند. [۴۹۱]
۳- «رواه الخمسة»: مراد حدیثی است که «احمد»، «ابوداود» «ترمذی»، «نسائی» و «ابن ماجه» آن را روایت کرده باشند.
۴- «رواه الجماعة»: مراد حدیثی است که «بخاری»، «مسلم»، «ابوداود»، «ترمذی»، «نسائی»، «ابن ماجه» و«احمد» به روایت آن پرداخته‌اند.
این اصطلاح ابن تیمیه، برخلاف اصطلاحات اهل حدیث است، چرا که آن‌ها اصطلاح «جماعة» را فقط به نویسندگان «صحاح سته» [بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، ابن ماجه و نسائی] اطلاق می‌کنند.
۵- ابن تیمیه درغیر این اصطلاحات از هرکس وهرکتابی که روایت کند، نامش را نیز ذکر می‌کند.
(۵)
علائم و نشانه‌های علامه ذهبی در کتاب «المغنی فی الضعفاء»:
۱. (خ): بخاری.
۲. (م): مسلم.
۳. (و): ابو داود.
۴. (ت): ترمذی.
۵. (س): نسائی.
۶. (ق): ابن ماجه.
۷. (عه): سنن چهارگانه [ابن ماجه، نسائی، ترمذی و ابوداود]
(۶)
علائم و نشانه‌های حافظ ابن حجر در کتاب «تهذیب التهذیب»:
۱- (ع): صحاح شش گانه. [بخاری، مسلم، ابوداود، ترمذی، نسائی، ابن ماجه]
۲- (۴): سنن چهارگانه. [ابوداود، ترمذی، نسائی، و ابن ماجه]
۳- (خ): صحیح امام بخاری.
۴- (خت): تعالیق امام بخاری.
۵- (بخ): «أدب المفرد» امام بخاری.
۶- (عخ): کتاب «خلق افعال العباد» امام بخاری.
۷- (ز): «جزء القراءة خلف الامام» امام بخاری.
۸- (ی): «جزء رفع الیدین» امام بخاری.
۹- (م): صحیح امام مسلم.
۱۰- (مق): مقدمه صحیح امام مسلم.
۱۱- (د): سنن ابو داود.
۱۲- (مد): مراسیل امام ابو داود.
۱۳- (قد): کتاب «القدر» امام ابوداود.
۱۴- (خد): کتاب «الناسخ و المنسوخ» امام ابوداود.
۱۵- (فد): کتاب «التفرد» امام ابوداود.
۱۶- (صد): کتاب «فضائل الانصار» امام ابوداود.
۱۷- (ل): کتاب «المسائل» امام ابوداود.
۱۸- (کد): کتاب «مسند مالک» امام ابوداود.
۱۹- (ت): سنن ترمذی.
۲۰- (تم): شمائل ترمذی.
۲۱- (س): سنن نسائی.
۲۲- (سی): کتاب «الیوم و اللیلة» امام نسائی.
۲۳- (کن): کتاب «مسند مالک» امام نسائی.
۲۴- (ص): کتاب «خصائص علی» امام نسائی.
۲۵- (عس): کتاب «مسند علی» امام نسائی.
۲۶- (ق): سنن ابن ماجه.
۲۷- (فق): «تفسیر» ابن ماجه.
(۷)
علائم و نشانه‌های حافظ ابن حجر، در کتاب «تقریب التهذیب»:
۱- (خ): صحیح امام بخاری
۲- (خت): تعالیق امام بخاری
۳- (بخ): «ادب المفرد» امام بخاری
۴- (عخ): «خلق افعال العباد» امام بخاری
۵- (ز): «جزء القراءة خلف الامام» امام بخاری
۶- (ی): «جزء رفع الیدین» امام بخاری
۷- (م): صحیح امام مسلم
۸- (د): سنن ابو داود
۹- (مد): مراسیل امام ابو داود
۱۰- (صد): «فضائل الانصار»، امام ابو داود
۱۱- (خد): «الناسخ و المنسوخ» امام ابو داود
۱۲- (قد): کتاب «القدر» امام ابو داود
۱۳- (ف): کتاب «التفرد» امام ابو داود
۱۴- (ل): کتاب «المسائل» امام ابو داود
۱۵- (کد): «مسند مالک» امام ابو داود
۱۶- (ت): سنن ترمذی
۱۷- (تم): شمائل ترمذی
۱۸- (س): سنن نسائی
۱۹- (عس): «مسند علی» امام نسائی
۲۰- (کن): «مسند مالک» امام نسائی
۲۱- (ق): سنن ابن ماجه [۴۹۲]
۲۲- (ع): صحاح شش‌گانه [بخاری، مسلم، ابوداود، ترمذی، نسائی و ابن ماجه]
۲۳- (۴): سنن چهارگانه [ترمذی، ابوداود، نسائی و ابن ماجه]
و ابن حجر در غیر این اصطلاحات، از هر کس و هر کتابی که روایت کند، نامش را نیز ذکر می‌کند. [۴۹۳]
(۸)
اصطلاحات حافظ ابن حجر در کتاب «بلوغ المرام»:
۱- «اخرجه السبعة»: مراد حدیثی است که «امام بخاری»، «مسلم»، «ابو داود»، «ترمذی»، «نسائی»، «ابن ماجه» و «امام احمد بن حنبل» آن را روایت کرده باشند.
۲- «اخرجه الستة»: مراد حدیثی است که صحاح شش گانه [«امام بخاری»، «مسلم»، «ابو داود»، «ترمذی»، «نسائی» و «ابن ماجه»] آن را روایت کرده باشند.
۳- «اخرجه الخمسة»: مراد حدیثی است که، «ابو داود»، «ترمذی»، «نسائی»، «ابن ماجه» و «امام احمد بن حنبل» آن را روایت کرده باشند.
۴- «اخرجه الاربعة»: حدیثی که سنن چهارگانه [ترمذی، نسائی، ابوداود و ابن ماجه] روایت کنند.
۵- «اخرجه الثلاثة»: حدیثی است که «ابو داود»، «ترمذی» و «نسائی»روایت کنند.
۶- «متفق علیه»: حدیثی که «بخاری» و «مسلم» به روایت آن بپردازند.
(۹)
اصطلاحات حافظ ابن حجر در کتاب «المطالب العالیة»:
۱- «المشهورات»: مراد صحاح شش گانه [۴۹۴]و مسند امام احمد بن حنبل می‌باشد.
۲- «المسندات»: مراد احادیثی می‌باشد که براساس مسانید صحابه‌ی کرام ترتیب یافته باشند.
(۱۰)
علائم و نشانه‌های علامه سیوطی در «جامع الکبیر» و «جامع الصغیر»:
۱- (خ): بخاری
۲- (م): مسلم
۳- (ق): بخاری و مسلم
۴- (د): ابوداود
۵- (ت): ترمذی
۶- (ن): نسائی
۷- (ه): ابن ماجه
۸- (۴): سنن چهارگانه [ترمذی، ابوداود، ابن ماجه و نسائی]
۹- (۳): ابوداود، نسائی و ترمذی
۱۰- (حم): مسند امام احمد بن حنبل
۱۱- (عم): مراد علامه سیوطی از این علامت: کتاب «الزوائد» پسرش می‌باشد.
۱۲- (ک): حاکم نیشابوری. واگر آن روایت در «مستدرک» باشد، «حاکم» رابه طورمطلق ذکر می‌کند و در غیر این صورت، اگر آن روایت درکتابی دیگراز حاکم نیشابوری باشد، به صراحت به بیان نام آن می‌پردازد.
۱۳- (خد): «ادب المفرد» امام بخاری.
۱۴- (تخ): «التاریخ» امام بخاری
۱۵- (حب): صحیح ابن حبان
۱۶- (طب): «معجم الکبیر» امام طبرانی
۱۷- (طس): «معجم الاوسط» امام طبرانی
۱۸- (طص): «معجم الصغیر» امام طبرانی
۱۹- (ص): سنن سعید بن منصور
۲۰- (ش): مصنف ابن ابی شیبه
۲۱- (عب): «الجامع» عبدالرزاق
۲۲- (ع): مسند ابویعلی
۲۳- (قط): «دارقطنی». و اگر آن روایت در «سنن دارقطنی» باشد آن را به طور مطلق ذکرمی کند و در غیراین صورت اگر آن روایت، در کتابی دیگر از «دارقطنی» باشد، به صراحت به بیان نام آن می‌پردازد.
۲۴- (فر): کتاب «الفردوس» علامه دیلمی
۲۵- (حل): کتاب «الحلیة» ابونعیم
۲۶- (هب): کتاب «شعب الایمان» امام بیهقی
۲۷- (هق): سنن امام بیهقی
۲۸- (عد): کتاب «الکامل» ابن عدی
۲۹- (عق): کتاب «الضعفاء» علامه عقیلی
۳۰- (خط): «خطیب بغدادی». اگر آن روایت در «تاریخ بغداد» باشد آن را به طور مطلق ذکر می‌کند و درغیر این صورت اگر آن روایت، در کتابی دیگر از خطیب بغدادی باشد به صراحت به بیان نام آن می‌پردازد.
۳۱- (ص): کتاب «المختارة» علامه ضیاء المقدسی
۳۲- (ط): ابوداود طیالسی
۳۳- (کر): تاریخ ابن عساکر
(۱۱)
علائم و نشانه‌های «علامه قنوجی» در کتاب «الحطة»:
۱- (خ): بخاری
۲- (م): مسلم
۳- (ط): امام مالک (در موطأ)
۴- (ت): ترمذی
۵- (د): امام ابوداود
۶- (س): امام نسائی
(۱۲)
شیوه‌های تدوین و گردآوری احادیث: [۴۹۵]
نویسندگان درتدوین و گردآوری احادیث رسول خدا ج، اسلوب و شیوه‌های گوناگون و مختلفی را در پیش گرفته‌اند که ما نیز در این مبحث، به مهمترین این شیوه‌ها اشاره خواهیم کرد:
الف) شیوه‌ی تدوین «مسانید»:
مسانید جمع «مسند» و کتابی است که مشتمل بر مجموعه‌هایی از احادیث مسند که هر مجموعه را یکی از اصحاب پیامبر جروایت کرده است و فرق نمی‌کند که آن حدیث، صحیح باشد یا حسن و یا ضعیف. و ترتیب اسامی صحابه در مسند، برابر حروف الفباء می‌باشد و گاهی نیز ترتیب براساس قبیله و یا پیشقدمی در اسلام، و یا براساس شهر و محل سکونت می‌باشد.
در برخی از مسانید، به گردآوری احادیث یک فرد از صحابه، اکتفاء شده و در برخی نیز به گردآوری احادیث مجموعه‌ای از صحابه که در امری از امور با هم مشترک‌اند، پرداخته شده است، مانند احادیثی که درباره‌ی عشره مبشره روایت شده‌اند.
و از مشهورترین مسانید می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
۱- مسند ابوداود طیالسی (متوفی ۲۰۴ ه)
۲- مسند ابوبکر حمیدی (متوفی ۲۱۹ ه)
۳- مسند امام احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱ ه)
۴- مسند ابویعلی موصلی (متوفی ۳۰۷ ه)
۵- مسند ابوبکر بزّار (متوفی ۲۹۲ ه)
ب) شیوه‌ی تدوین «معاجم»:
معاجم جمع «معجم» است. و در اصطلاح محدثین عبارت از کتابی است که احادیث آن برحسب ترتیب نام‌های صحابه یا اساتید مصنف، یا شهرها [و یابراساس تاریخ وفات اساتید و همچنین بر مبنای فضیلت و تقدم و تأخر آنان در دانش و پرهیزگاری] طبقه‌بندی و ساماندهی شده باشند. و معجم‌ها غالباً به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
و از مشهورترین «معاجم» می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
۱- «معجم الکبیر» علامه طبرانی (متوفی ۳۰۶ ه)
۲- «معجم الاوسط» علامه طبرانی
۳- «معجم الصغیر» علامه طبرانی
۴- «معجم البلدان» علامه ابویعلی موصلی (متوفی ۳۰۷ ه)
ج) شیوه‌ی تدوین «جوامع»:
جوامع جمع «جامع» است و در اصطلاح محدثین عبارت از کتابی است که مشتمل بر تمام ابواب هشتگانه حدیث باشد [یعنی: عقاید، احکام، رقاق، آداب، تفسیر، تاریخ و سیر، سفر و قیام و قعود (که شمائل هم نامیده می‌شود) و مناقب و مثالب]
و از مشهورترین «جوامع» می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
۱- «جامع الصحیح»: اثر «شیخ المحدثین، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری» (متوفی ۲۵۶ ه)
۲- «جامع الصحیح»: اثر «امام ابوالحسین، مسلم بن حجاج» (متوفی ۲۶۱ ه)
د) شیوه‌ی تدوین احادیث براساس ابواب فقهی:
این نوع از تصنیفات، مشتمل بر تمام ابواب دینی نمی‌باشند، بلکه مشتمل بر بیشترموضوعات [به ویژه موضوعات فقهی] می‌باشند و احادیث آن بر مبنای فقه [از جمله طهارت، نماز و زکات و روزه و...] طبقه بندی شده باشد و غالباً در این نوع از تألیفات، ابواب فقهی را نخست با «کتاب الطهارة» و سپس با «کتاب الصلوة» و... می‌آورند.
و از مشهورترین تألیفات و تصنیفاتی که بدین شیوه، تدوین یافته‌اند، می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
۱- «السنن»:
هر کتاب حدیثی که مشتمل بر ابواب فقهی باشد و در این نوع از تصنیفات فقط به تدوین و گردآوری احادیث مرفوع [که در نهایت به پیامبر جمنتهی می‌گردد] پرداخته می‌شود تا مصدرو منبعی در استنباط مسائل و استخراج احکام برای فقهاء قرار بگیرند.
تفاوت «سنن» با «جوامع» در این است که در کتب سنن، به بیان عقاید، سیر، مناقب، و غیره پرداخته نمی‌شود و فقط از ابواب فقهی و احادیث احکام، بحث می‌شود.
و مشهورترین کتب سنن عبارتند از.
أ- سنن ابوداود سجستانی (متوفی ۲۷۵ ه)
ب- سنن نسائی اثر «ابوعبدالرحمن نسائی» (متوفی ۳۰۳ ه)
ج- سنن ابن ماجه (متوفی ۲۷۵ ه)
د- سنن دارمی (متوفی ۲۵۵ ه)، و علماء در کتاب‌هایشان، با علامت (دی) به وی اشاره می‌کنند.
۲- «المصنفّات»:
مصنفات جمع «مصنف» است و در اصطلاح محدثین، کتابی است که برمبنای ابواب فقهی، طبقه بندی شده باشد و مشتمل بر احادیث مرفوع [حدیثی که به پیامبر منتهی می‌گردد] و موقوف [حدیثی که به صحابه منتهی گردد] و مقطوع [حدیثی که به تابعی منتهی گردد] باشد.
پس چنین کتابی، مشتمل بر احادیث پیامبر ج، اقوال صحابه، فتاوای تابعین و احیاناً فتاوای تبع تابعین می‌باشد.
تفاوت «مصنّف» با «سنن»:
«مصنف»: مشتمل بر احادیث مرفوع، موقوف، و مقطوع است، ولی «سنن»، فقط مشتمل بر احادیث «مرفوع» می‌باشد.
و مشهورترین «مصنفات» عبارتند از:
أ- مصنف عبدالرزاق (متوفی ۲۱۱ ه)
ب- مصنف ابن ابی شیبه (متوفی ۲۳۵ ه)
ج- مصنف بَقی بن مخلّد (متوفی ۲۷۶ ه)
۳- «موطأت»:
موطأت جمع «موطأ» است، و در لغت به معنای «سهل و آسان» می‌باشد و در اصطلاح محدثین، تعریف آن، به سان تعریف «مصنف» است، یعنی، هر کتابی که برمبنای ابواب فقهی، طبقه بندی شده، و مشتمل بر احادیث مرفوع، موقوف، و مقطوع باشد.
و مشهورترین «موطأت» عبارتند از:
• موطای امام مالک (متوفی ۱۷۹ ه)
• موطای ابن ابی ذئب (متوفی ۱۵۸ ه)
ه) کتاب‌هایی که نویسندگان آن‌ها، فقط به ذکر احادیث صحیح، در آن‌ها پرداخته‌اند:
طلایه دار و پیشگام، و پیشقراول و پیشتازِکتب صحیح (که در آن‌ها به بیان احادیث صحیح پرداخته شده است) عبارتند از:
۱- صحیح امام بخاری
۲- صحیح امام مسلم
۳- صحیح امام ابن خزیمه (متوفی ۳۱۱ ه)
۴- صحیح ابن حبان (متوفی ۳۵۴ ه)
و) «کتب و تألیفات موضوعی»:
برخی از نویسندگان، به تصنیف و تدوین موضوع‌های خاصی پرداخته‌اند و در پیرامون آن، به گردآوری احادیثی که تناسبی با آن موضوع داشته پرداخته‌اند، و از این کتب می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
۱. کتب «ترغیب و ترهیب» مانند: «الترغیب و الترهیب» علامه منذری (متوفی ۶۵۶ ه) و «الترغیب و الترهیب» علامه ابن شاهین (متوفی ۳۸۵ ه).
۲. کتب «زهد، فضائل، آداب و اخلاق» مانند: کتاب «الزهد» امام احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱ ه)، و کتاب «الزهد» عبدالله بن مبارک (متوفی ۱۸۱ ه) و کتاب «اخلاق النبی» ابوالشیخ، عبدالله اصبهانی (متوفی ۳۶۹ ه) و کتاب «ریاض الصالحین» امام نووی (متوفی ۶۷۶ ه).
ز) کتب احکام:
کتب احکام: عبارت از کتاب‌هایی است که فقط مشتمل بر احادیث احکام می‌باشد و مشهورترین این کتاب‌ها عبارتند از:
۱- «الامام فی أحادیث الاحکام» اثر: ابن دقیق العید (متوفی ۷۰۲ ه)
۲- «الالمام بأحادیث الاحکام» اثر: ابن دقیق العید. این کتاب، مختصر کتاب «الامام فی احادیث الاحکام» می‌باشد.
۳- «المنتقی فی الاحکام» اثر: ابن تیمیه (متوفی ۶۵۲ ه). و علامه شوکانی در کتابی با عنوان «نیل الاوطار» به شرح این کتاب پرداخته است.
۴- «بلوغ المرام من أدلة الاحکام» اثر: ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲ ه)، و علامه صنعانی در کتابی با عنوان «سبل السلام» به شرح این کتاب پرداخته است.
ح) تدوین «مجامیع»:
مجامیع، جمع «مجمع» است و عبارت از کتابی است که نویسنده در آن، تعدادی از مصنفات و کتب را گردآوری نماید و بر مبنای آن تألیفات و کتب گردآوری شده، کتابش را طبقه‌بندی و مرتب نماید.
و مشهورترین این «مجامیع» عبارتند از:
۱- «جامع الاصول من احادیث الرسول» اثر: ابوالسعادات معروف به ابن اثیر (متوفی ۶۰۶ ه).
وی در این کتاب به گردآوری شش کتاب پرداخته است که عبارتند از: «صحیح بخاری»، «صحیح مسلم»، «سنن ابوداود»، «سنن ترمذی»، «سنن سنائی» و «موطأ امام مالک».
ایشان به جهت کثرت احادیث ضعیف در «سنن ابن ماجه»، کتاب «موطأ» را به عوضش انتخاب کرده‌اند و به همین خاطر برخی از حفاظ حدیث، دوست دارند که کاش به جای ابن ماجه، «مسند دارمی»، جزء صحاح سته قرار می‌گرفت.
۲- «مجمع الزوائد و منبع الفوائد» اثر: حافظ هیثمی (متوفی ۸۰۷ ه).
وی در این کتاب به گردآوری احادیث «مسند احمد»، «مسند ابویعلی موصلی»، «مسند بزار»، «معجم کبیر»، «معجم اوسط» و «معجم صغیر»علامه طبرانی پرداخته است.
البته حافظ هیثمی، «احادیث زائد این کتاب‌ها بر احادیث موجود در صحاح سته» را گردآوری نموده است.
ط) اجزاء:
اجزاء جمع «جزء» است. و عبارت از مجموعه‌ای از احادیث است که تنها از یک تن نقل شده باشد [خواه آن شخص، از طبقه‌ی صحابی‌ها باشد یا از طبقه‌ی بعدی، مانند: «جزء حدیث ابوبکر صدیق» و «جزء حدیث مالک»] و یا مجموعه‌ای از احادیث است که متعلق به یک موضوع خاص است [مانند: «جزء فضائل القران» امام شافعی و «جزء جهاد و زهد» عبدالله مبارک]
در اینجا به چند «جزء» اشاره می‌کنیم که عبارتند از:
۱- «جزء حدیث امام ابوحنیفه»، که امام از صحابه نقل کرده است، اثر: استاد ابومعشر عبدالکریم طبری.
۲- «جزء رفع الیدین» اثر: امام بخاری.
ی) شیوه‌ی تدوین «اطراف»:
اطراف جمع «طرف» است و عبارت است از کتابی که مؤلف درآن به ذکر جزئی از حدیث که بر بقیه دلالت دارد، اکتفا کرده است و طرف و اسناد آن حدیث به نقل از مأخذی که حدیث درآن وجود دارد، بیان نموده است.
و نویسندگان این کتاب‌ها، غالباً آن‌ها را براساس مسانید صحابه و ترتیب اسامی آن‌ها به ترتیب حروف الفبا، طبقه بندی و مرتب می‌کنند [و کتاب‌های اطراف، حکم فهرست راهنما یا فرهنگ حدیث را دارند و دو فائده‌ی بسیار مهم دارند: اول اینکه آگاهی براسانید حدیث‌ها را آسان می‌کنند، زیرا تمام طرف در یک جا فراهم آمده است، و دوم اینکه نشان می‌دهند که از صاحبان منابع و مجموعه‌های حدیثی، چه کسانی آن حدیث را نقل کرده‌اند و در چه بابی از کتاب خود آورده‌اند.]
و از مشهورترین کتاب‌های اطراف می‌توان این کتب را نام برد:
۱- «اطراف الصحیحین» تألیف: ابومحمد واسطی (متوفی ۴۰۱ ه).
۲- «تحفة الاشراف بمعرفة اطراف الکتب الستة» تألیف: حافظ ابوحجاج یوسف مزّی (متوفی ۷۴۲ ه).
۳- «الاشراف علی معرفة أطراف السنن الاربعة»: تألیف: ابن عساکر (متوفی ۵۷۱ ه).
ک) «کتب موضوعات»:
(موضوعات جمع «موضوع»، به معنای جعلی و ساختگی است، و محدثین برای جداکردن احادیث صحیح و اصلی و شناسا یی و استخراج احادیث جعلی و ساختگی، کتاب‌هایی را تألیف کرده‌اند که «کتب موضوعات» نامیده می‌شوند) و مهمترین کتاب‌هایی که پیرامون احادیث موضوع، و جعلی و ساختگی نوشته شده‌اند، عبارتند از:
۱- «تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث»، تألیف: عبدالرحمن شیبانی (متوفی ۹۴۴ ه).
۲- «الموضوعات»، تألیف: ابن جوزی (متوفی ۵۹۷ ه).
۳- «اللآلی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة» تألیف: علامه جلال الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱ ه).
۴- «الفوائد المجموعة فی الاحادیث الموضوعة» تألیف: علامه شوکانی (متوفی ۱۲۵۰ ه).
ل) کتب زوائد حدیث:
مقصود از «زوائد»، احادیثی است که در صحاح ستّه ویا دیگرکتب مهم حدیث نیامده‌اند و مؤلف به گردآوری و تدوین آن‌ها بپردازد [و باید دانست که احادیث زوائد به سه صورت تحقق می‌یابند:
اول به این صورت: احادیثی که لفظاً و معناً به هیچ وجه – نه به وسیله‌ی راویان صحابی همین زوائد، و نه به وسیله‌ی صحابیان دیگر در کتب صحاح سته و دیگر کتب، نیامده باشند.
دوم: احادیثی که لفظاً و یا معناً در کتب اصلی حدیث وارد شده‌اند اما نه به وسیله صحابی‌های روایت کننده‌ی زوائد.
سوم: احادیثی که اگرچه با همان لفظ یا معنی در کتب اصلی حدیث وارد شده، اما متن حدیث در کتب زائد - در مقایسه با متن حدیث در کتب اصلی - از نکات اضافی و جدیدی برخوردار باشد، به طوری که این نکات دربردارنده‌ی حکم جدیدی بوده و یا مطلبی را قید زده یا عامّی را تخصیص کرده و یا مشتمل بربیان و تفصیل حدیث مجملی باشد.]
و مشهورترین کتب زوائد حدیث عبارتند از:
۱- «مصباح الزجاجة فی زوائد ابن ماجة»، تألیف: ابوالعباس، احمد بوصیری (متوفی ۸۲۰ ه). و این «بوصیری» غیر از «بوصیری شاعر»، که نامش «محمد بن سعید» و متوفی (۶۹۶ ه) است، می‌باشد.
این کتاب مشتمل بر احادیث زائد سنن ابن ماجه بر احادیث کتب پنج‌گانه [صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابوداود، سنن ترمذی، و سنن نسائی] است.
۲- «المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة» تألیف: حافظ ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲ ه).
و مسانید هشت گانه عبارتند از: «مسند ابوداود طیالسی»، «مسند حمیدی»، «مسند مسدد»، «مسند محمد بن یحیی»، «مسند ابن ابی شیبه»، «مسند ابن منیع»، «مسند عبدبن حمید» و «مسند حارث بن ابی اسامة».
مؤلف در این کتاب [المطالب العالیة] نسبت به صحاح ستّه، و هشت مسند، و مسند احمد دست به تحقیق زده و زوایدی را تألیف کرده است.
(۱۳)
[۴۹۰] « ابن تیمیه »: مراد مجدالدین عبدالسلام الحرانی می‌باشد، و مقصود «شیخ الاسلام احمد بن تیمیه» که نواسه‌ی نویسنده کتاب «منتقی الاخبار» است، نمی‌باشد. [۴۹۱] مشهور در نزد جمهور این است که مراد از اصطلاح « متفق علیه » حدیثی است که بخاری و مسلم آن را روایت کرده‌اند، و شیخ مجدالدین ابن تیمیه، اصطلاح «متفق علیه» را در حدیثی استعمال می‌کند که بخاری و مسلم و احمد آن را روایت کرده باشند. و در اصطلاحات مناقشه نیست. [۴۹۲] ابن حجر، علامت و نشانه ( ق ) را برای ابن ماجه بدین جهت انتخاب کرده چرا که نام وی «محمد بن یزید قزوینی» می‌باشد. [۴۹۳] تقریب التهذیب ( ۱/۷ ) [۴۹۴] ابن طاهر مقدسی، و عبدالغنی مقدسی، و علامه هیثمی، و ابن حجر، و بیشتر علماء، براین باورند که صحاح شش گانه عبارتند از: «بخاری»، «مسلم»، «ابو داود»، «ترمذی»، «نسائی»، «ابن ماجه». و علامه رزین العبدری و ابن اثیر [نویسنده‌ی کتاب« جامع الاصول»] و بیشتر علمای مغرب زمین براین باورند که ششمین صحیح «موطای امام مالک» است. و برخی ششمین صحیح را «سنن دارمی» می‌دانند. [ حاشیة المطالب العالیة (۱/۳)] [۴۹۵] الحطة فی ذکر الصحاح الستة ص ۱۱۸