سود از نظر اسلام و اقتصاد

معنای لغوی و اصطلاحی ربا

اصل ماده کلمه‌ی ربا که در قرآن کریم وارد شده است عبارت است از: رب که معنای زیادت، نمو، ارتفاع و بلندی را دارد.

مثلاً وقتی‌که مال و ثروت زیاد شود در عربی می‌گویند ربا المال و وقتی‌که کسی در مرتبه و عزت و یا با اعتبار ظاهر بلند گردد می‌گویند ربا فلان رابیته: و وقتی‌که طفلی را در آغوش خود تربیت و بزرگ نماید می‌گویند ربا الولد فی حجره و هنگامی‌که چیزی را نمو و انکشاف دهند عرب‌ها می‌گویند اربی فلان الشئی.

رابیه و ربوه جای بلندی زمین را گویند و هرجایی‌که مشتقات این ماده در قرآن کریم استعمال شده است، معنای بلندی و نمو را در بردارد. خداوند می‌فرماید:

﴿فَإِذَآ أَنزَلۡنَا عَلَيۡهَا ٱلۡمَآءَ ٱهۡتَزَّتۡ وَرَبَتۡۚ﴾[فصلت: ٣٩].

«وقتی‌که آب را در زمین فرود آوریم زمین به اهتزار و حرکت می‌آید و توام می‌کند».

در جای دیگری فرموده است:

﴿يَمۡحَقُ ٱللَّهُ ٱلرِّبَوٰاْ وَيُرۡبِي ٱلصَّدَقَٰتِۗ﴾[البقرة: ٢٧٦].

«خداوند حاصل و مفاد سود را نیست و نابود می‌سازد و صدقات را برکت می‌دهد و زیاد می‌کند و آن‌را دو چندان می‌نماید» و در جای دیگر فرموده است:

﴿فَٱحۡتَمَلَ ٱلسَّيۡلُ زَبَدٗا رَّابِيٗاۖ﴾[الرعد: ١٧].

«آنگاه سیل بر روی خود کفی بالا آمده برداشت» و در سوره‌ی دیگر چنین آمده است:

﴿فَأَخَذَهُمۡ أَخۡذَةٗ رَّابِيَةً١٠﴾[الحاقة: ١٠].

«پس ایشان‌ را گرفت به گرفتن بسیار شدید و سخت».

و در آیه‌ی دیگری فرموده است که:

﴿أَن تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرۡبَىٰ مِنۡ أُمَّةٍۚ﴾[النحل: ٩٢].

«یعنی اینکه تا یک ملّت نسبت به ملّت دیگری در عدد نفوس و مال و دارای زیاد بوده باشد».

﴿وَءَاوَيۡنَٰهُمَآ إِلَىٰ رَبۡوَةٖ ذَاتِ قَرَارٖ وَمَعِينٖ٥٠﴾[المؤمنون: ٥٠].

«یعنی هر دوی ایشان‌را – حضرت مریم و پسرش – را جای دادیم در روی یک زمین بلند که صاحب استقرار و آب روان بود».

کلمه‌ی ربا از همین ماده بوده است و مراد از آن زیادت در مال و سرمایه است. خداوند در قرآن کریم به این معنی تصریح نموده است و می‌فرماید:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٢٧٨ فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ فَأۡذَنُواْ بِحَرۡبٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۖ وَإِن تُبۡتُمۡ فَلَكُمۡ رُءُوسُ أَمۡوَٰلِكُمۡ لَا تَظۡلِمُونَ وَلَا تُظۡلَمُونَ٢٧٩﴾[البقرة: ٢٧٨-٢٧٩].

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا بترسید و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده است رها کنید؛ اگر مؤمن هستید. پس اگر ( چنین) نکردید، یقین داشته باشید که خدا و رسولش با شما جنگ خواهند کرد. و اگر توبه کردید اصل سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌کنید و نه بر شما ستم وارد می‌شود».

در سوره‌ی روم چنین ارشاد نموده است که:

﴿وَمَآ ءَاتَيۡتُم مِّن رِّبٗا لِّيَرۡبُوَاْ فِيٓ أَمۡوَٰلِ ٱلنَّاسِ فَلَا يَرۡبُواْ عِندَ ٱللَّهِۖ﴾[الروم: ٣٩].

«و آنچه (به قصد) ربا می‌دهید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت».

از این آیات و امثال آن چنین ‌برمی‌آید که هر زیادتی‌که در سرمایه حاصل شود آن ‌را ربا یا سود می‌گویند، جز اینکه قرآن کریم هر زیادت را به اعتبار اینکه آن زیادت در سرمایه است، حرام و ممنوع نگرداینده است، زیرا زیادت در معاملات تجارتی و اقتصادی حتمی بوجود می‌آید و بلکه آن یگانه مرام از تجارت و معاملات مالی و اقتصادی می‌باشد، بنابرآن زیادتی‌که از نگاه قرآن ممنوع است، آن زیادت مخصوص است که آن ‌را سود یا ربا می‌نامند و این شکل مخصوص تعامل پیش از اسلام به همین نام اصطلاحی مشهور و معروف بود. ولی عرب‌ها قبل از اسلام بین معاملات تجارتی و ربا فرقی را قایل نبودند، بلکه هر دو را یکی می‌دانستند طوری‌که در عصر حاضر نیز مردم بین آن‌ها فرق نمی‌گذارند، وقتی‌که دین اسلام نازل شد برای مردم بیان کرد و گفت: زیادتی‌که به واسطه‌ی معاملات تجارتی حاصل می‌شود فرق و تفاوت دارد از آن زیادتی‌که توسط ربا بدست می‌آید و اولی حلال و مشروع است و دومی حرام و ممنوع است. خداوند می‌فرماید:

﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُوٓاْ إِنَّمَا ٱلۡبَيۡعُ مِثۡلُ ٱلرِّبَوٰاْۗ وَأَحَلَّ ٱللَّهُ ٱلۡبَيۡعَ وَحَرَّمَ ٱلرِّبَوٰاْۚ﴾[البقرة: ٢٧٥].

«این بدان سبب است که آنان گفتند: همانا داد و ستد هم مثل ربا است».

ربا عبارت از یک زیادت مخصوص و مشهوری بود، نزد عرب‌ها اما قرآن کریم جزییات و کیفیت آن ‌را شرح نداده است، فقط به تحریم و ترک کردن آن اکتفا نموده است.