سود از نظر اسلام و اقتصاد

حکم ربای فضل

١- از عباده ابن صامت روایت است که حضرت رسول الله  ج فرمود: «که طلا را به طلا، نقره را به نقره، گندم را به گندم، جو را به جو، خرما را به خرما و نمک را به نمک، مانند هم و مساوی و دست بدست مبادله کنید – یعنی هر دو باید حاضر و دست بدست مبادله شود نه اینکه یکی نسیه و دیگری نقد باشد – و چون این اجناس مختلف باشد پس هر طوری‌که خواسته باشید، بفروشید. یعنی برابر یا زیاده – در صورتی ‌که دست بدست و حاضر باشد – در نسیه زیادت درست نیست اگر چه غیر جنس باشد». – این حدیث را احمد، مسلم، نسایی، ابن ماجه و ابوداود روایت کرده است.

در روایت دیگری چنین ذکر شده است: «مامور شدیم که گندم را به جو و جو را به گندم به هر طوری ‌که بخواهیم مبادله کنیم به شرطی‌که دست به دست باشد»[٥].

٢- از ابوسعید خدری روایت است که حضرت رسول الله  ج فرمودند: «طلا را به طلا – نقره را به نقره – گندم را به گندم و جو را به جو – خرما را به خرما – نمک را به نمک مانند به مانند و دست بدست مبادله کنید، پس کسی‌که زیاد داد و یا زیاد گرفت به تحقیق مرتکب سود شد. گیرنده و دهنده در این حکم برابرند». این حدیث را بخاری، مسلم و احمد روایت کرده‌اند و در روایت مسلم و احمد چنین تذکر رفته است که: «طلا را به طلا و نقره را به نقره وزن به وزن مانند به مانند و برابر و مساوی مبادله کنید».

٣- از ابوسعید خدری  س از حضرت رسول الله  ج چنین روایت شده است که: «مبادله نکنید، طلا را به طلا مگر اینکه برابر و مساوی باشد و زیاد نگیرید و مبادله نکنید نقره را به نقره مگر اینکه مانند به مانند باشد و افزونی نگیرید، بعضی را بر بعضی دیگری و غایب – نسیه – را به نقد نفروشید». این حدیث را بخاری و مسلم روایت کرده است.

٤- از ابوهریره  س روایت است که حضرت رسول الله  ج فرمود: «خرما را به خرما – گندم را به گندم – جو را به جو و نمک را به نمک مانند به مانند دست به دست – نقد به نقد و حاضر بدون تاجیل در وقت – مبادله کنید کسی‌که زیادت کرد و یا زیاد خواست، او مرتکب سود شد و این زیادت در وقتی جواز دارد که جنس مختلف شود». روایت امام مسلم.

٥- سعد ابن ابی وقاص  س می‌گوید که شنیدیم که حضرت رسول‌الله  ج از حکم خریدن خرمای تر به خرمای خشک پرسیده شد. حضرت رسول الله گفت: «آیا خرمای تر وقتی‌که خشک شود، نقصان می‌پذیرد؟ شخص پرسنده گفت بلی، پس او را از این کار – از خریدن خرمای تر به خرمای خشک – منع کرد». این حدیث را مالک، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه روایت کرده‌اند.

٦- از ابوسعید  س روایت است که گفت: برای ما خرمای مخلوط از هر نوع داده می‌شد و دو پیمانه‌ی آن ‌را به یک پیمانه می‌فروختیم، حضرت رسول الله  ج فرمود: «دو پیمانه را به یک پیمانه و دو درهم را به یک درهم مبادله نکنید». به روایت امام بخاری.

٧- از ابوهریره  س روایت است که: «حضرت رسول الله  ج شخصی را در خیبر مامور جمع زکات مقرر کرد. آن مرد نزد حضرت رسول الله  ج خرمای جنیب که بهترین نوع خرما است را آورد، حضرت فرمود: آیا همه‌ی خرمای خیبر این‌طور خوب و جنس عالی است؟ گفت: نه یا رسول الله  ج ما یک پیمانه‌ی این خرما را به دو پیمانه و یا سه پیمانه از خرمای دیگر می‌ستانیم. حضرت محمد  ج گفت: این کار را مکن. خرمای مخلوط را به پول بفروش سپس به پول آن خرمای مذکور را خریداری کن». این حدیث متفق علیه است.

٨- از ابوسعید روایت است که حضرت بلال نزد رسول الله خرمای برنی آورد – برنی نوعی از خرمای خوب و جنس عالی است – حضرت فرمودند: «این خرما را از کجا آوردی؟ او گفت: من خرمای کم قیمت و خراب داشتم دو پیمانه‌ی آن ‌را به یک پیمانه‌ی این خرما مبادله کردم. حضرت  ج فرمودند: وای بر تو، این عمل عین ربا است. دوباره این کار را مکن، وقتی‌که می‌خواستی این خرما را خریداری کنی، خرمایت را بفروش و با پول آن خرمای دیگر خریداری کن». حدیث متفق علیه است.

٩- از فضاله ابن عبید روایت است که گفت من در غزوه‌ی خیبر گلو‌بندی را به دوازده دینار خریدم که در آن گلوبند هم طلا و مهره‌های جواهر بود و وقتی‌که آن ‌را جدا جدا کردم، دریافتم که در آن گلوبند بیشتر از دوازده دینار طلا وجود دارد[٦]. قضیه را به حضور رسول الله  ج تذکر دادم. برایم گفت: «گلوبند فروخته نشود تا آنکه جدا جدا شود». این حدیث را مسلم، نسایی، ابوداود و ترمذی روایت کرده‌اند.

١٠- از ابوبکر  س روایت است که گفت حضرت رسول الله  ج از مبادله‌ی طلا به طلا و نقره به نقره نهی کرد، مگر اینکه مانند به مانند و برابر و مساوی باشد و امر کرده شدیم که طلا را به نقره و نقره را به طلا به هر کیفیتی که خواسته باشیم، مبادله کنیم.

[٥]- در حدیث فوق تنها شش چیز به سببی ذکر شده که در آن وقت تعامل آن چیزها در تبادله معروف بود. مجتهدین کرام غیر این شش چیز را بر آن قیاس کرده و حکم سود را بر آن‌ها ثابت می‌کنند مانند آهن، چونه، اقسام مختلف حبوبات و غیره.

[٦]- تذکر باید داد که درهم و دینار در زمان حضرت محمد  ج از نقره و طلای خالص بود و قیمت آن‌ها بر اساس وزن‌شان سنجیده می‌شد. کسی‌که طلا را به دینار مبادله می‌کرد و یا نقره را به درهم، در حقیقت طلا را به طلا و نقره به نقره را خرید و فروش می‌نمود.