پیامبران و رسالت الهی

آيا عقل می‌تواند بی‌نياز از وحی باشد

مردم گمان می‌کنند امکان دارد، با عقلی که موهبت الهی است، از پیامبران و رسالت آسمانی بی‌نیاز باشند، برای همین است که می‌بینیم قوانینی وضع می‌کنند، حلال و حرام تعیین می‌کنند، برنامه ریزی کرده و کارهایشان را توجیه می‌کنند؛ در تمام این امور استنادشان تنها به عقل است، که خوب و بد و پسندیده و ناپسند را تعیین می‌کند؛ در گذشته نیز کسانی بودند که اینگونه حرف‌ها می‌زدند؛ از آن جمله «برهمائیان» می‌باشند. آنان فرقه‌ای از مجوس بودند که ادعا می‌کردند فرستادن پیامبران کار بیهوده‏ای است و شایسته‌ی الله متعال حکیم نیست؛ چون عقل از پیامبران بی‌نیاز است، زیرا اگر شریعتی که پیامبران آورده‌اند، موافق با حکم عقل و خوب باشد، عقل خود آن را انجام می‌دهد، اما اگر مخالف با عقل و بد باشد، در صورتی که بدان نیاز داشته باشد، انجام می‌دهد، در غیر این صورت آن را ترک می‌کند.» [۲۸]

در عرصه‌ی استدلال و احتجاج، جایز نیست مسلمان، بی‌درنگ قدرت تشخیص زیبایی و زشتی عقل را انکار کند، «چرا که الله متعال بندگان را بر تشخیص زشت و زیبا سرشته و در آفرینش عقل‌هایشان چنین ادراکی را کار گذاشته است؛ همانگونه که آن‌ها را بر تشخیص بین مفید و مضر و سازگار و ناسازگار با خودشان، از انواع مختلف، را قرار داده است.

فطرت اوّل - منظور قدرت تشخیص خوب و بد است- از ویژگی‌های منحصر به فرد انسان، در میان سایر حیوانات است؛ امّا فطرت دوم - سرشت بنده در فرق گذاشتن بین مفید و مضر و‏.‏... است- در بین تمامی حیوانات مشترک است.» [۲۹]

اکنون نزاع بر امور ذیل است:

اوّل: مسائلی وجود دارد، که مصلحت انسان در آن می‌باشد اما انسان نمی‌تواند آن را با عقل مجرّد، درک کند؛ چون از دایره و محدوده‌ی عقل خارج است. «عقل چگونه می‌تواند الله متعال را با نام‌ها و صفاتش بشناسد....؟ و نیز جزئیات شرع و دینی را که الله متعال برای بندگان تشریع فرموده، بداند؟! یا چگونگی محبّت الله متعال، خشنودی و ناخشنودی او را درک کند؟ چگونه پاداش و سزا و وعده‌هایی را که به دوستان و اولیای خود داده، یا تهدیداتی را که برای مخالفین و دشمنان تعیین کرده، مقادیر و کیفیت و درجاتش را بداند؟ از کجا غیبی را بشناسند که الله متعال جز پیامبرى که از او خشنود باشد، کسی را از آن آگاه نکرده و دیگر چیزهایی که پیامبران از جانب الله متعال آورده‌اند ابلاغ می‌کنند و عقل راهی بسوی معرفتشان ندارد.» [۳۰]

دوم: آن‌چه عقل قادر به درک خوب یا بد آن است، به صورت اجمالی و بدون تفصیل درکش می‌کند و اگر جزئیات را هم بداند - البته به صورت ناقص نه بطور فراگیر-، تنها برخی از جزئیات را درک می‌کند. «مثلاً عقل خوب بودن عدالت را درک می‌کند، امّا اینکه فلان عمل عادلانه است یا نه، از تشخیص آن عاجز است.» [۳۱]

سوم: گاهی عقل در مورد یک کار حیران و سرگشته می‌شود، زیرا آن کار هم سود دارد و هم زیان و عقل نمی‌داند زیان آن بیشتر است یا سود آن؛ بنابراین عقل در برابر آن متوقّف می‌شود. آن گاه دین و قوانین آن می‌آیند و مردم را به آن‌چه که سود دارد، دستور می‌دهند و از آن‌چه که زیان دارد، باز می‌دارند. هم‌چنین کاری که برای شخصی سود و برای دیگری زیان دارد، عقل قادر به درک آن نیست، بلکه بیان آن به عهده‌ی شریعت است تا کسی را که آن کار برایش سود دارد، به آن دستور دهد و دیگری را که آن کار برای او زیان دارد، از انجام آن کار باز دارد. گاهی یک کار به ظاهر مفید است و در باطن مضر، یا بر عکس؛ عقل به ضرر و فایده آن راه نمی‌یابد، بنابراین شریعت مفید و مضر و برتری هرکدام را بیان می‌نمابد.» [۳۲]

شیخ الاسلام در این رابطه می‌گوید:‌ «آن‌چه پیامبران با خود آورده‌اند، عقل از شناخت آن عاجز است و چیزی نیاورده‌اند که عقل باطل بودنش را بداند، پس آن‌ها از اخباری سخن می‌گویند که عقل در مقابل آن حیرت زده و سرگشته است نه آن‌چه عقل محال و ناممکن می‌پندارد.» [۳۳]

چهارم: آن‌چه عقل بدان دست می‌یابد، اگر صحیح هم باشد، چیزی جز فرضیاتی نیست که گاهی نظرات متناقض و دیدگاه‌های الحادی، را با خود به همراه دارد.

و اگر آن نظرات ماندگار و باقی بودند- در زمان غیبت وحی- تخمین‌های متعدّد وجود می‌داشت که در آن حق با باطل مشتبه بود.

[۲۸] لوامع الأنوار البهیة (۲/۲۵۶) [۲۹] مفتاح دار السّعادة (۲/۱۱۶) [۳۰] مفتاح دار السّعادة (۲/۱۱۷) [۳۱] قبلی، همان صفحه [۳۲] قبلی، همان صفحه. [۳۳] قبلی، همان صفحه.