تفسیر سوره‌ی رحمن

مکی و ۷۸ آیه است.

آیه‌ی ۱۳-۱:

﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ١﴾[الرحمن: ۱]. «(خداوند) رحمان».

﴿عَلَّمَ ٱلۡقُرۡءَانَ٢﴾[الرحمن: ۲]. «قرآن را آموزش داده‌است».

﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ٣﴾[الرحمن: ۳]. «انسان را آفریده است».

﴿عَلَّمَهُ ٱلۡبَيَانَ٤﴾[الرحمن: ۴]. «به او سخن گفتن یاد داده‌است».

﴿ٱلشَّمۡسُ وَٱلۡقَمَرُ بِحُسۡبَانٖ٥﴾[الرحمن: ۵]. «خورشید و ماه طبق حسابِ مقرّر روانند».

﴿وَٱلنَّجۡمُ وَٱلشَّجَرُ يَسۡجُدَانِ٦﴾[الرحمن: ۶]. «و ستاره و درخت سجده می‌برند».

﴿وَٱلسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ ٱلۡمِيزَانَ٧﴾[الرحمن: ۷]. «و آسمان را برافراشت و ترازو را مقرّر کرد».

﴿أَلَّا تَطۡغَوۡاْ فِي ٱلۡمِيزَانِ٨﴾[الرحمن: ۸]. «(با این هدف) که در سنجش از حد مگذرید».

﴿وَأَقِيمُواْ ٱلۡوَزۡنَ بِٱلۡقِسۡطِ وَلَا تُخۡسِرُواْ ٱلۡمِيزَانَ٩﴾[الرحمن: ۹]. «و سنجش را به داد استوار دارید و در ترازو کاستی درمیان نیاورید».

﴿وَٱلۡأَرۡضَ وَضَعَهَا لِلۡأَنَامِ١٠﴾[الرحمن: ۱۰]. «و زمین را برای خلق گستراند».

﴿فِيهَا فَٰكِهَةٞ وَٱلنَّخۡلُ ذَاتُ ٱلۡأَكۡمَامِ١١﴾[الرحمن: ۱۱]. «در آن میوه(‌های فراوانی) هست و درخت‌های خرمای پوشش‌دار».

﴿وَٱلۡحَبُّ ذُو ٱلۡعَصۡفِ وَٱلرَّيۡحَانُ١٢﴾[الرحمن: ۱۲]. «(و در آن) دانۀ برگ‌دار و ریحان است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٣﴾[الرحمن: ۱۳]. «پس کدامیک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

این سوره بزرگ و گران قدر را خداوند با نام خویش ﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ١﴾آغاز کرده است. همان اسمی که نشانگر گستردگی رحمت و فراگیر بودن احسان و فراوانی لطف و فضل اوست.

سپس آنچه را که بر رحمت او و آثار آن دلالت می‌نماید بیان کرد، نعمت‌های دینی و دنیوی و اخروی که خداوند به لطف و مرحمت خویش بندگان را از آنها برخوردار کرده است. و بعد از بیان هر نوع از نعمت‌هایش انسان‌ها و جن‌ها را گوشزد می‌کند تا شکر او را به جای آورند، و می‌فرماید: ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٣﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب و انکار می‌کنید؟!.

﴿عَلَّمَ ٱلۡقُرۡءَانَ٢﴾پس بیان نمود که او کلمات و معانی قرآن را به بندگانش آموخته و آن را برایشان آسان گردانده است. و این بزرگترین منّت و مرحمتی است که با آن بر بندگان رحم نموده و قرآنی را به زبان عربی و با بهترین کلمات و واضح‌ترین مفاهیم که هر نوع خیر و خوبی را در بردارد و از همه انواع شرّ و بدی برحذر می‌دارد برای آنها نازل کرده است.

﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ٣﴾انسان را در بهترین شکل و با اعضایی کامل و اسکلتی محکم آفریده و به سبب گویای ویژه‌اش بر همه حیوانات برتری داده‌است.

﴿عَلَّمَهُ ٱلۡبَيَانَ٤﴾به او آموخته است تا آنچه را که در دل دارید بیان کند. و این شامل تعلیم بیانی و تعلیم نوشتاری است. پس گویایی که خداوند با آن انسان را بر دیگر حیوانات برتری داده‌است از بزرگترین نعمت‌های الهی است که به انسان ارزانی داشته است.

﴿ٱلشَّمۡسُ وَٱلۡقَمَرُ بِحُسۡبَانٖ٥﴾خداوند از آنجا که نسبت به بندگان مهربان است و به آن‌ها عنایت دارد ماه و خورشید را آفریده و آنها را چنان مسخر نموده است که طبق حسابی دقیق و مقّرر شده آفریده و آن دو را به حرکت درآورده تا با گردش آنها منافع بندگان تامین شود و شمارگان سال‌ها و حساب را بدانند.

﴿وَٱلنَّجۡمُ وَٱلشَّجَرُ يَسۡجُدَانِ٦﴾و ستارگان آسمان و درختان زمین پروردگارشان را می‌شناسند و برای او سجده می‌برند و کرنش و فروتنی می‌کنند و برای تامین منافع بندگان که خداوند آن‌ها را برای آن مسّخر کرده است عمل می‌کنند.

﴿وَٱلسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ ٱلۡمِيزَانَ٧﴾و آسمان را برافراشته و سقفی برای آفریده‌های زمین قرار داده‌است و عدالت و دادگری در گفتارها و کردارها را در میان بندگانش مقّرر کرده است. و منظور از میزان تنها ترازوی معروف نیست، بلکه همانگونه که ذکر کردیم منظور عدالت است، و ترازوی معروف نیز در آن داخل می‌باشد، ترازویی که با آن اشیا وزن کرده می‌شود و مساحت‌هایی که به وسیله آن امور ناشناخته ثبت و کنترل می‌گردند، و حقایقی که به وسیله آن امور ناشناخته ثبت و کنترل می‌شوند و حقایقی که به وسیله آن میان مخلوقات داوری می‌شود و با آن میان آن‌ها عدالت برقرار می‌گردد. همه در «میزان» داخل است. بنابراین فرمود: ﴿أَلَّا تَطۡغَوۡاْ فِي ٱلۡمِيزَانِ٨﴾یعنی: خداوند ترازو را مقّرر کرده تا شما در حقوق و کارها از حدّ تجاوز نکنید. و اگر خداوند داد و سنجش را مقرّر نمی‌کرد و کارها به عقل شما واگذار می‌گردید فساد و تباهی، آسمان‌ها و زمین و آنچه را که در این میان است فرا می‌گرفت.

﴿وَأَقِيمُواْ ٱلۡوَزۡنَ بِٱلۡقِسۡطِ﴾و تا آنجا که می‌توانید در ترازو و سنجش به عدالت رفتار کنید. ﴿وَلَا تُخۡسِرُواْ ٱلۡمِيزَانَ﴾و در ترازو کاستی در میان نیاورید. یعنی آن‌را ناقص نکنید، و به خلاف و ضد آن عمل نکنید، که آن جور و ستم و طغیان است.

﴿وَٱلۡأَرۡضَ وَضَعَهَا لِلۡأَنَامِ١٠﴾و زمین را با ضخامت و حالات مختلف آن برای خلق گستراند تا بر آن قرار بگیرند و برایشان بستری باشد، و روی آن خانه بسازند. و آن‌ها را شخم بزنند و در آن نهال بکارند و چاره حفر کنند در راه‌های آن حرکت نمایند و از معادن آن و از همه آنچه که در آن هست و به آن نیاز دارند استفاده ببرند.

سپس خوراکی‌های ضروری را که در آن وجود دارد نام برد و فرمود: ﴿فِيهَا فَٰكِهَةٞ﴾در زمین میوه‌(هایی) هست و آن همه درختانی هستند که میوه می‌دهند از قبیل انگور انجیر و انار و سیب و غیره. ﴿وَٱلنَّخۡلُ ذَاتُ ٱلۡأَكۡمَامِ﴾و درخت‌های خرمای پوشش دار. پوششی که خوشه خرما آهسته و کم کم از آن بیرون می‌آید و تبدیل به میوه می‌شود و از آن می‌خورند و ذخیره می‌کنند و مقیم و مسافر آن‌را به عنوان توشه خود نگهداری می‌نمایند. خرما میوه لذیذی است و از بهترین میوه‌ها محسوب می‌شود.

﴿وَٱلۡحَبُّ ذُو ٱلۡعَصۡفِ﴾و دانه که ساقه و خوشه دارد و از آن قسمت دور می‌شود و از کاه آن چهارپایان و غیره استفاده می‌کنند. و این شامل دانه گندم و جو و ذرّت و برنج و ارزن می‌شود.

﴿وَٱلرَّيۡحَانُ﴾و ریحان. احتمال دارد که منظور همه خوراکی‌هایی باشد که انسان‌ها می‌خورند، و آنگاه در اینجا عام بر خاص عطف شده است. و خداوند به طرز عام و خاص روزی را به بندگانش ارزانی می‌دارد. و احتمال دارد که منظور همین ریحان معروف است و خداوند با فراهم آوردن انواع بوهای خوشی که به مشام می‌رسد و باعث شادی می‌گردند بر بندگانش منّت گذارده است.

وقتی‌که بسیاری از نعمت‌هایش را که با چشم و بصیرت مشاهده می‌شوند بیان کرد و انسان و جن را مخاطب قرار داد، مجدّدا خداوند نعمت‌هایش را به آن‌ها گوشزد نمود و فرمود: ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٣﴾کدام یک از نعمت‌های دینی و دنیوی خداوند را تکذیب می‌کنید؟ به راستی که جن‌ها پاسخ خوبی دادند آنگاه که پیامبرصاین سوره را برای آن‌ها خواند. ایشان هر وقت این گفته الهی را تکرار می‌کرد ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٣﴾جن‌ها می‌گفتند: «پروردگار! هیچ چیزی از نعمت‌هایت را تکذیب نمی‌کنیم، پس ستایش تو را سزاست». بنابراین، شایسته است که بنده هرگاه نعمت‌های خداوند برای او ذکر شوند به آن اعتراف نماید و سپاس گزارد و خداوند را به خاطر این نعمت‌ها ستایش کند.

آیه‌ی ۱۶-۱۴:

﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِن صَلۡصَٰلٖ كَٱلۡفَخَّارِ١٤﴾[الرحمن: ۱۴]. «انسان را از گلِ خشکِ سفال مانند آفرید».

﴿وَخَلَقَ ٱلۡجَآنَّ مِن مَّارِجٖ مِّن نَّارٖ١٥﴾[الرحمن: ۱۵]. «و جن را از زبانه‌ای از آتش آفرید».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٦﴾[الرحمن: ۱۶]. «پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید»؟.

سپس خداوند متعال فرمود: ﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ﴾تا ﴿تُكَذِّبَانِ﴾این از نعمت‌های خداوند بر بندگانش است و آثار قدرت و آفرینش شگفت‌انگیز خود را به آن‌ها نشان می‌دهد. ﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ﴾پدر انسان‌ها آدم÷را ﴿مِن صَلۡصَٰلٖ كَٱلۡفَخَّارِ﴾از گل خمیر شده‌ای که خشک شده بود آفرید، و آنگاه صدایی می‌داد که مانند صدای سفال بود.

﴿وَخَلَقَ ٱلۡجَآنَّ﴾و پدر جن‌ها ابلیس لعنت خدا بر او باد را ﴿مِن مَّارِجٖ مِّن نَّارٖ﴾از زبانه صاف و خالص آتش یا زبانه‌ای که آغشته به دود بود آفرید. و این بر شرافت ماده انسان دلالت می‌نماید که از خاک آفریده شده است، خاکی که ماده محکم و متین و دارای منافع فراوان است، برخلاف ماده جن‌ها که آتش است و محل سبک سری و تجاوز و شرارت و فساد است.

وقتی ماده آفرینش انسان و جن را بیان کرد و این منّتی بود از جانب خدا بر آنها، فرمود: ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٦﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟

آیه‌ی ۱۸-۱۷:

﴿رَبُّ ٱلۡمَشۡرِقَيۡنِ وَرَبُّ ٱلۡمَغۡرِبَيۡنِ١٧﴾[الرحمن: ۱۷]. «پروردگار دو مشرق و دو مغرب».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ١٨﴾[الرحمن: ۱۸]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

خداوند متعال، پروردگار همۀ آن چیزهایی است که خورشید و ماه و ستارگان درخشان بر آن‌ها طلوع می‌کنند، و پروردگار همه آن‌هایی است که خورشید و ماه و ستارگان برای مدتّی از دید آنها غروب می‌کنند. و هر آنچه در جهان هستی است همه تحت تدبیر و ربّوبیت او می‌باشند. و خداوند اینجا فرمود که دو مشرق و دو مغرب. چون خورشید در تابستان از جایی طلوع می‌کند و در زمستان از جایی دیگر. نیز در تابستان در جایی غروب می‌کند و در زمستان از جایی دیگر.

آیه‌ی ۲۳-۱۹:

﴿مَرَجَ ٱلۡبَحۡرَيۡنِ يَلۡتَقِيَانِ١٩﴾[الرحمن: ۱۹]. «دو دریار را (در کنار هم) روان کرد تا (به هم) بپیوندند».

﴿بَيۡنَهُمَا بَرۡزَخٞ لَّا يَبۡغِيَانِ٢٠﴾[الرحمن: ۲۰]. «بین آن دو حجابی است که (به محدودۀ هم‌دیگر) تجاوز نمی‌کنند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٢١﴾[الرحمن: ۲۱]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿يَخۡرُجُ مِنۡهُمَا ٱللُّؤۡلُؤُ وَٱلۡمَرۡجَانُ٢٢﴾[الرحمن: ۲۲]. «از آن دو مروارید و مرجان بیرون می‌آید».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٢٣﴾[الرحمن: ۲۳]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

منظور از دو دریا دریای شیرین و دریای شور است. آنها به‌هم می‌پیوندند و دریای شیرین در دریای شور می‌ریزد و در نتیجه آمیخته می‌شوند امّا خداوند میانشان مانعی از زمین قرار داده‌است تا یکی به محدوده دیگری تجاوز نکند و استفاده از هریک ممکن باشد.

از دریای شیرین مردم می‌نوشند و با آن درختان و کشتزارهایشان را آبیاری می‌کنند. و با دریای شور هوا پاکیزه می‌شود و ماهی تولید می‌گردد و مروارید و مرجان از آن به دست می‌آید. و قرارگاه کشتی و لنج‌ها می‌شود. بنابراین فرمود:

آیه‌ی ۲۵-۲۴:

﴿وَلَهُ ٱلۡجَوَارِ ٱلۡمُنشَ‍َٔاتُ فِي ٱلۡبَحۡرِ كَٱلۡأَعۡلَٰمِ٢٤﴾[الرحمن: ۲۴]. «و او (خداوند) در دریا کشتی‌های (بادبان) برافراشتۀ کوه‌وار دراد».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٢٥﴾[الرحمن: ۲۵]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

و خداوند کشتی‌ها را که دریا را می‌شکافند و به حکم خداوند در آن حرکت می‌کنند برای بندگانش مسخّر گردانده است. این کشتی‌ها را انسان‌ها می‌سازند و از بس که بزرگ هستند چون کوه‌های بزرگ می‌مانند و مردم بر آن سوار می‌شوند و کالاهایشان و انواع اموال تجاری خویش را بر آن‌ها حمل می‌نمایند، و آنچه نیاز دارند بر کشتی‌ها بار می‌زنند.

خداوندی که نگهبان آسمان‌ها و زمین است این کشتی‌ها را محافظت می‌نماید و این از نعمت‌های بزرگ پروردگار است. بنابراین فرمود: ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٢٥﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟

آیه‌ی ۲۸-۲۶:

﴿كُلُّ مَنۡ عَلَيۡهَا فَانٖ٢٦﴾[الرحمن: ۲۶]. «هرکس بر آن (زمین) است، فناپذیر است».

﴿وَيَبۡقَىٰ وَجۡهُ رَبِّكَ ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ٢٧﴾[الرحمن: ۲۷]. «و (تنها) ذات پروردگار شکوهمندِ گرامی باقی می‌ماند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٢٨﴾[الرحمن: ۲۸]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید»؟.

همه انسان‌ها و جن‌ها و جانورانی که روی زمین هستند، و همه مخلوقات فنا می‌شوند و از بین می‌روند و تنها خداوندِ زنده که هرگز نمی‌میرد باقی می‌ماند. ﴿ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ﴾یعنی خداوندی که دارای عظمت و بزرگی و شکوه است و از این رو تعظیم و بزرگداشت می‌شود و دارای اکرام است. اکرام یعنی گستردگی فضل و بخششی که خداوند با آن دوستان و بندگان برگزیده‌اش را گرامی می‌دارد، و دوستانش او را دوست می‌دارند و رو به‌سوی او می‌آورند و او را بندگی و تعظیم می‌کنند. ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٢٨﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید؟

آیه‌ی ۳۰-۲۹:

﴿يَسۡ‍َٔلُهُۥ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ كُلَّ يَوۡمٍ هُوَ فِي شَأۡنٖ٢٩﴾[الرحمن: ۲۹]. «هرکس که در آسمان‌‌ها و زمیناست از او (کمک) می‌خواهد و هر روزی او در کاری است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٠﴾[الرحمن: ۳۰]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید»؟.

او از همۀ مخلوقاتش بی‌نیاز است و او دارای جود و لطف فراوان و گسترده می‌باشد. پس همه آفریده‌ها بدو نیازمندند و همه نیازهایشان را با زبان حال و زبان گفتار از او می‌خواهند، و به اندازه یک چشم به هم زدن و کمتر از آن نمی‌توانند از خدا بی‌نیاز باشند.

و او تعالی ﴿كُلَّ يَوۡمٍ هُوَ فِي شَأۡنٖ﴾هر روزی در کاری است، فقیری را غنی می‌گرداند و شکستِ شکست خورده‌ای را جبران می‌نماید،و به قومی می‌بخشد، و گروهی را محروم می‌نماید. زنده می‌نماید و می‌میراند و کسی را پائین می‌آورد و کسی را بالا می‌برد، هیچ کاری او را از پرداختن به کاری دیگر باز نمی‌دارد. اشتباه نمی‌کند و اصرارِ اصرارکنندگان و خواسته طولانی جویندگان او را از پای در نمی‌آورد. پس پاک و منزّه است خداوند بخشنده بزرگوار که بخشش‌هایش ما و اهل زمین و آسمان‌ها را پوشانده و لطف او همه خلق را در همه لحظات فراگرفته است. پاک و برتر و والاست کسی‌که گناه گناهکاران او را از اینکه به آنها نعمت بدهد باز نمی‌دارد.

و اظهار بی‌نیازی فقیرانی که نسبت به او و لطفش آگاهی ندارند او را از جود و بخشش منع نمی‌کند. و این که خداوند خبر داده‌است هر روز در کاری است بیان تقدیر و تدبیرهای است که ازل مقّدر نموده است و همواره آن‌ها را در اوقاتی که حکمت او اقتضا نماید اجرا می‌کند. و این همان احکام دینی و امر و نهی و فرمان‌های تقدیری او هستند که در این دنیا بر بندگانش اجرا می‌شوند.

امّا زمانی‌که جهان آفرینش پایان یابد و خداوند آن را نابود کند که آنچنان عدالت و فضل و احسان فراوان خویش را به آنها می‌دهد که بندگان به سبب آن او را می‌شناسند و می‌دانند که او یگانه و یکتاست. و آنجاست که مکلّفین را از سرای آزمایش به سرای زندگانی همیشگی منتقل می‌نماید.

آیه‌ی ۳۲-۳۱:

﴿سَنَفۡرُغُ لَكُمۡ أَيُّهَ ٱلثَّقَلَانِ٣١﴾[الرحمن: ۳۱]. «ای انس و جن به زودی به حساب شما می‌پردازیم».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٢﴾[الرحمن: ۳۲]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید»؟.

اینک برای اجرای احکامی که زمان آن فرا رسیده فارغ می‌شویم. منظور از ﴿سَنَفۡرُغُ﴾این است که به زودی طبق اعمالی که در دنیا انجام داده‌اید به حساب و مجازات شما خواهیم پرداخت.

آیه‌ی ۳۴-۳۳:

﴿يَٰمَعۡشَرَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ إِنِ ٱسۡتَطَعۡتُمۡ أَن تَنفُذُواْ مِنۡ أَقۡطَارِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ فَٱنفُذُواْۚ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلۡطَٰنٖ٣٣﴾[الرحمن: ۳۳]. «ای گروه جن و انس! اگر می‌توانید از کناره‌های آسمان و زمین بگذرید، پس بگذرید، جز به توانی (شگرف از آنها) نمی‌توانید بگذرید».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٤﴾[الرحمن: ۳۴]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

خداوند آنها را در جایگاه قیامت جمع می‌کند و آنان‌را به ناتوانی و ضعفشان و به کمال فرمانروایی و نفوذ مشّیت و قدرت خویش خبر می‌دهد. پس به آنها می‌فرماید: ﴿يَٰمَعۡشَرَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ إِنِ ٱسۡتَطَعۡتُمۡ أَن تَنفُذُواْ مِنۡ أَقۡطَارِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ فَٱنفُذُواْۚ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلۡطَٰنٖ٣٣﴾ای گروه جن و انس! اگر می‌توانید راه و روزنه‌ای پیدا کنید که از حیطه فرمانروایی خداوند بیرون روید، اینکار را بکنید! امّا نمی‌توانید از فرمانروایی خداوند بیرون روید مگر اینکه قدرت کاملی داشته باشید. و آن‌ها از کجا چنین قدرتی خواهند داشت درحالیکه مالک کوچک‌ترین سود و زیان و مرگ و زندگی برای خود نیستند؟!.

پس در اینجا هیچ‌کس جز با اجازه خداوند سخن نمی‌گوید و جز صدای آهسته نمی‌شنوی. و در روز قیامت پادشاهان و بردگان و سران و زیردستان و ثروتمندان و فقیران همه برابر و یکسان هستند.

آیه‌ی ۳۶-۳۵:

﴿يُرۡسَلُ عَلَيۡكُمَا شُوَاظٞ مِّن نَّارٖ وَنُحَاسٞ فَلَا تَنتَصِرَانِ٣٥﴾[الرحمن: ۳۵]. «شعله‌ای از آتش بر شما فرستاده می‌شود و (نیز) دودی. آن‌گاه نمی‌توانید انتقام بگیرید».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٦﴾[الرحمن: ۳۶]. «پس کدامیک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

سپس آنچه را که در آن روز برایشان آماده کرده است بیان کرد و فرمود: ﴿يُرۡسَلُ عَلَيۡكُمَا شُوَاظٞ مِّن نَّارٖ﴾شعله خاصی از آتش بر شما فرستاده می‌شود. و ﴿وَنُحَاسٞ﴾به شعله‌ای از آتش گفت می‌شود که آمیخته با دود باشد. یعنی این دو چیز ناخوشایند بر شما فرستاده می‌شوند و همه شما را از هرطرف احاطه می‌کنند و آنگاه نه خودتان می‌توانید خود را یاری کنید و نه کسی غیر از خدا وجود دارد که شما را یاری نماید.

و از آنجا که بیم دادن بندگان از سوی خداوند نعمتی است از جانب او و آنها را به بالاترین مراتب می‌رساند و بهترین بخشش‌ها را نصیب آن‌ها می‌گرداند، منّت خویش را در این باره بیان کرد و فرمود: ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٦﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟

آیه‌ی ۴۰-۳۷:

﴿فَإِذَا ٱنشَقَّتِ ٱلسَّمَآءُ فَكَانَتۡ وَرۡدَةٗ كَٱلدِّهَانِ٣٧﴾[الرحمن: ۳۷]. «پس چون آسمان بشکافد آن‌گاه (مانند) گل سرخی همچون روغن گداخته شود».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٨﴾[الرحمن: ۳۸]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید»؟.

﴿فَيَوۡمَئِذٖ لَّا يُسۡ‍َٔلُ عَن ذَنۢبِهِۦٓ إِنسٞ وَلَا جَآنّٞ٣٩﴾[الرحمن: ۳۹]. «پس آن‌روز هیچ انس و جنّی از گناهش پرسیده نمی‌شود».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٤٠﴾[الرحمن: ۴۰]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿فَإِذَا ٱنشَقَّتِ ٱلسَّمَآءُ﴾یعنی به سبب سختی‌ها و وحشت‌های روز قیامت آسمان می‌شکافد و خورشید و ماه تاریک می‌گردند و ستارگان آسمان پراکنده می‌شوند.

﴿فَكَانَتۡ وَرۡدَةٗ كَٱلدِّهَانِ﴾و آسمان از شدّت ترس و اضطراب مانند مِس گداخته شده می‌شود. ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٣٨ فَيَوۡمَئِذٖ لَّا يُسۡ‍َٔلُ عَن ذَنۢبِهِۦٓ إِنسٞ وَلَا جَآنّٞ٣٩﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید؟ و هیچ انس و جنّی از گناهش پرسیده نمی‌شود یعنی از آنچه که اتّفاق افتاده است مورد سوال استعلامی واقع نمی‌شود.

چون خداوند متعال دانای پیدا و پنهان و گذشته و آینده است و می‌خواهد بندگان را طبق آگاهی‌ای که از حالات آن‌ها دارد جزا و سزا دهد. و برای نیکوکاران و بدکاران در روز قیامت نشانه‌هایی قرار داده‌است که با آن شناخته می‌شوند. همان‌طور که خداوند متعال فرموده است: ﴿يَوۡمَ تَبۡيَضُّ وُجُوهٞ وَتَسۡوَدُّ وُجُوهٞ﴾[آل عمران: ۱۰۶]. «روزی‌که چهره‌هایی سفید می‌شوند و چهره‌هایی سیاه می‌گردند».

آیه‌ی ۴۲-۴۱:

﴿يُعۡرَفُ ٱلۡمُجۡرِمُونَ بِسِيمَٰهُمۡ فَيُؤۡخَذُ بِٱلنَّوَٰصِي وَٱلۡأَقۡدَامِ٤١﴾[الرحمن: ۴۱]. «گناه‌کاران از قیافه‌هایشان شناخته می‌شوند آن‌گاه از ناحیۀ پیشانی و پاها گرفته می‌شوند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٤٢﴾[الرحمن: ۴۲]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید»؟.

در اینجا فرمود: ﴿يُعۡرَفُ ٱلۡمُجۡرِمُونَ﴾یعنی پیشانی‌ها و پاهای گناهکاران گرفته می‌شود و آنگاه در دوزخ انداخته می‌شوند و به‌سوی جهنّم کشانده می‌شوند و خداوند با سرزنش و توبیخ از آ‌ها می‌پرسد.درحالیکه اوضاع و احوال آنها را بهتر می‌داند امّا خداوند متعال می‌خواهد حجّت رسا و حکمت شکوهمند خویش را برای خلق اظهار دارد.

آیه‌ی ۴۵-۴۳:

﴿هَٰذِهِۦ جَهَنَّمُ ٱلَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا ٱلۡمُجۡرِمُونَ٤٣﴾[الرحمن: ۴۳]. «این است دوزخی که آن‌را گناهکاران دروغ می‌انگشاتند».

﴿يَطُوفُونَ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَ حَمِيمٍ ءَانٖ٤٤﴾[الرحمن: ۴۴]. «بین آن و آب گرمی جوشان می‌گردند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٤٥﴾[الرحمن: ۴۵]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید»؟.

یعنی هنگامی‌که جهنّم برافروخته می‌گردد به کسانی که وعده و وعید خداوندی را تکذیب می‌کردند، گفته می‌شود: ﴿هَٰذِهِۦ جَهَنَّمُ ٱلَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا ٱلۡمُجۡرِمُونَ٤٣﴾این است دوزخی که گناهکاران آن را دروغ می‌انگاشتند پس تکذیب کردنشان آنها را مبارک باد و باید که عذاب دوزخ و شکنجه و آتش‌سوزان و زنجیرهای آن‌را که سزای تکذیبشان است بچشند.

﴿يَطُوفُونَ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَ حَمِيمٍ﴾و در میان طبقه‌های جهنّم و آتش و شعله‌های آن و بین آبی که بسیار داغ و سوزان است قرار می‌گیرند و در قسمت بسیار سرد جهّنم که در نهایت و شدّت سردی ست گرفتار می‌شوند. ﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٤٥﴾پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟

آیه‌ی ۶۵-۴۶:

﴿وَلِمَنۡ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِۦ جَنَّتَانِ٤٦﴾[الرحمن: ۴۶]. «و کسیکه از ایستادن (در حضور) پروردگارش ترسیده باشد دو باغ دارد».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٤٧﴾[الرحمن: ۴۷]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿ذَوَاتَآ أَفۡنَانٖ٤٨﴾[الرحمن: ۴۸]. «(دو باغ که درختانش) شاخه‌های بسیار دارند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٤٩﴾[الرحمن: ۴۹]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید»؟.

﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ تَجۡرِيَانِ٥٠﴾[الرحمن: ۵۰]. «در آن دو (باغ) دو چشمه روانند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٥١﴾[الرحمن: ۵۱]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٖ زَوۡجَانِ٥٢﴾[الرحمن: ۵۲]. «در آن دو (باغ) از هر میوه‌ای از دو نوع است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٥٣﴾[الرحمن: ۵۳]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ فُرُشِۢ بَطَآئِنُهَا مِنۡ إِسۡتَبۡرَقٖۚ وَجَنَى ٱلۡجَنَّتَيۡنِ دَانٖ٥٤﴾[الرحمن: ۵۴]. «بر فرش‌هایی تکیه زده‌اند که آسترهایش از ابریشم ستبر است، و میوۀ آن دو باغ در دسترس است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٥٥﴾[الرحمن: ۵۵]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿فِيهِنَّ قَٰصِرَٰتُ ٱلطَّرۡفِ لَمۡ يَطۡمِثۡهُنَّ إِنسٞ قَبۡلَهُمۡ وَلَا جَآنّٞ٥٦﴾[الرحمن: ۵۶]. «در آن (کاخ‌ها حوریانی) دیده فروهشته هستند که پیش از آنان دست هیچ انس و جنی به آنها نرسدیه است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٥٧﴾[الرحمن: ۵۷]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿كَأَنَّهُنَّ ٱلۡيَاقُوتُ وَٱلۡمَرۡجَانُ٥٨﴾[الرحمن: ۵۸]. «گویی آن‌ها یاقوت و مرجانند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٥٩﴾[الرحمن: ۵۹]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را دروغ می‌انگارید».

﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ٦٠﴾[الرحمن: ۶۰]. «آیا پاداش نیکوکاری جز نیکوکاری است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٦١﴾[الرحمن: ۶۱]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید»؟.

﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ٦٢﴾[الرحمن: ۶۲]. «و جز (این) دو (باغ) دو باغ دیگر است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٦٣﴾[الرحمن: ۶۳]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿مُدۡهَآمَّتَانِ٦٤﴾[الرحمن: ۶۴]. «هردو کاملاً سبز و خرم هستند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٦٥﴾[الرحمن: ۶۵]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

وقتی آنچه را که بر سر گناهکاران می‌آید، بیان کرد، پاداش پرهیزگاران را نیز که از خداوند ترسیده‌اند بیان کرد و فرمود: ﴿وَلِمَنۡ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِۦ جَنَّتَانِ٤٦﴾و کسی‌که از پروردگارش و از ایستادن در حضور او ترسیده باشد در نتیجه آنچه را که خداوند نهی کرده ترک گفته و آنچه را که خداوند فرمان داده است، انجام داده، پاداش چنین کسی این است که دو باغ خواهد داشت که ظروف آن و ساختمان‌هایشان و آنچه در آنهاست طلاست. یکی از دو باغ پاداشی است که در مقابل ترک منّهیات به او داده می‌شود، و دیگری به پاداش انجام طاعت‌ها به او عطا می‌گردد.

و از اوصاف این دو باغ آن است که ﴿ذَوَاتَآ أَفۡنَانٖ٤٨﴾در آن‌ها نعمت‌های متنّوع و گوناگونی هست، نعمت‌های ظاهری و باطنی که هیچ چشمی آن‌ها را ندیده و هیچ‌ گوشی نشنیده و تصور آن به دل هیچ انسانی خطور نکرده است. و در این باغ‌ها درختان زیاد و شکوف‌هایی هست که شاخه‌های نرمی دارند و در این شاخه‌ها میوه‌های رسیده لذیذ فراوانی هست.

و در این دو باغ ﴿عَيۡنَانِ تَجۡرِيَانِ﴾دو چشمه روانند که آنها به دلخواه خویش آن چشمه‌ها را می‌جوشانند. ﴿فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٖ زَوۡجَانِ٥٢﴾یعنی از همه انواع میوه‌ها از هریک دو نوع است و هر نوعی لذّت و رنگ دیگری دارد.

﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ فُرُشِۢ بَطَآئِنُهَا مِنۡ إِسۡتَبۡرَقٖ﴾این صفت فرش‌های اهل بهشت و وصف نشستن آن‌ها بر آن است که با راحتی و آرامش همچون پادشاهان بر آن تکیه می‌زنند. و حالت و وصف این فرش‌ها و زیبایی‌شان را کسی جز خداوند متعال نمی‌داند و قسمت زیرین این فرش‌ها که روی زمین قرار می‌گیرند از بهترین ابریشم است پس قسمت بالایی‌شان که بر آن می‌نشینند چگونه خواهد بود؟! ﴿وَجَنَى ٱلۡجَنَّتَيۡنِ دَانٖ﴾یعنی میوه‌های این دو باغ نزدیک و در دسترس است که فرد نشسته و ایستاده و کسی‌که خوابیده به آن دسترسی دارد.

﴿فِيهِنَّ قَٰصِرَٰتُ ٱلطَّرۡفِ﴾یعنی در آن کاخ‌ها حوریانی هست که چشم فرو هشته‌اند. یعنی چشمانشان فقط به شوهرانشان معطوف، از آن جا که شوهرانشان بسیار زیبا و خوب هستند و کاملا آنها را دوست دارند، شوهرانشان نیز فقط به آنها چشم دوخته‌اند چون آنها بسیار زیبا می‌باشند و آن‌ها را به شدّت دوست دارند و وصالشان لذّت بخش است.

﴿لَمۡ يَطۡمِثۡهُنَّ إِنسٞ قَبۡلَهُمۡ وَلَا جَآنّٞ﴾یعنی هیچ احدی از جن و انس قبل از آنان به آنها دسترسی پیدا نکرده است و به سبب اینکه به طریقه‌ی نیکو شوهرداری می‌کنند و دارای ناز و دلبری و ملاحت هستند به نزد شوهرانشان محبوب هستند، به همین جهت فرمود: ﴿كَأَنَّهُنَّ ٱلۡيَاقُوتُ وَٱلۡمَرۡجَانُ٥٨﴾انگار آنان یاقوت و مرجان هستند، و این به خاطر صفای آنان و زیبایی منظر و رخساره‌ی آنان است.

﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ٦٠﴾آیا کسی‌که پرستش خداوند را به نیکویی انجام داده و به بندگان سود رسانده است جز این پاداشی دارد که با دادن پاداش فراوان و رستگاری بزرگ و نعمت و زندگی سالم با او نیکی شود. این دو باغ عالی برای مقّربان می‌باشند.

﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ٦٢﴾و جز این دو باغ، دو باغ دیگر است که ساختارشان و آراستنی‌هایشان از نقره است. و این دو باغ ﴿مُدۡهَآمَّتَانِ٦٤﴾از شدّت سرسبزی و خرّمی سیاه رنگ می‌باشند.

آیه‌ی ۷۸-۶۶:

﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ نَضَّاخَتَانِ٦٦﴾[الرحمن: ۶۶]. «در آن دو (باغ) دو چشمۀ جوشان است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٦٧﴾[الرحمن: ۶۷]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿فِيهِمَا فَٰكِهَةٞ وَنَخۡلٞ وَرُمَّانٞ٦٨﴾[الرحمن: ۶۸]. «در آن دو (باغ) میوه و درختان خرما و انار هست».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٦٩﴾[الرحمن: ۶۹]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿فِيهِنَّ خَيۡرَٰتٌ حِسَانٞ٧٠﴾[الرحمن: ۷۰]. «در آن باغ‌ها زنان برگزیدۀ زیبا هستند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٧١﴾[الرحمن: ۷۱]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید»؟.

﴿حُورٞ مَّقۡصُورَٰتٞ فِي ٱلۡخِيَامِ٧٢﴾[الرحمن: ۷۲]. «حوریانِ نگه داشته شده در خیمه‌ها».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٧٣﴾[الرحمن: ۷۳]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿لَمۡ يَطۡمِثۡهُنَّ إِنسٞ قَبۡلَهُمۡ وَلَا جَآنّٞ٧٤﴾[الرحمن: ۷۴]. «دست هیچ انس و جنّی پیش از آنان (=مؤمنان) به آنان نرسیده است».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٧٥﴾[الرحمن: ۷۵]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ رَفۡرَفٍ خُضۡرٖ وَعَبۡقَرِيٍّ حِسَانٖ٧٦﴾[الرحمن: ۷۶]. «درحالیکه بر بالش‌های سبز و بسترهای نیک تکیه زده‌اند».

﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٧٧﴾[الرحمن: ۷۷]. «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید».

﴿تَبَٰرَكَ ٱسۡمُ رَبِّكَ ذِي ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ٧٨﴾[الرحمن: ۷۸]. «خجسته است نام پروردگار شکوهمند و گرامی دارنده».

﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ نَضَّاخَتَانِ٦٦﴾در آن دو باغ دو چشمۀ جوشان است. ﴿فِيهِمَا فَٰكِهَةٞ﴾و در آن باغ‌ها انواع میوه‌ها موجود است و مهم‌ترین آن میوه‌ها خرما و انار هستند که منافع فراوانی دارند.

﴿فِيهِنَّ﴾در همه باغ‌های بهشت ﴿خَيۡرَٰتٌ حِسَانٞ﴾زنان نیک سیرت و زیبا وجود دارند و آنها هم دارای زیبایی و حسن ظاهری هستند. همچنین از حسن و زیبایی باطنی نیز برخوردارند. خلاصه این که خوش اندام و خوش اخلاقند.

﴿حُورٞ مَّقۡصُورَٰتٞ فِي ٱلۡخِيَامِ٧٢﴾حوریان نگه داشته شده در خیمه‌ها، یعنی در خیمه‌هایی که از لولو هستند نگه داشته شده‌اند و خود را برای همسرانشان آماده کرده‌اند. و محبوس بودن آنها در خیمه‌ها این را نفی نمی‌کند که آنها را از ورود به باغ‌ها منع کنند و در باغ‌های بهشت به گشت و گذار نپردازند. همان‌طور که دختران پادشاهان که محجبّه و دارای پوشش هستند به باغ‌ها می‌روند و تفریح می‌کنند.

﴿لَمۡ يَطۡمِثۡهُنَّ إِنسٞ قَبۡلَهُمۡ وَلَا جَآنّٞ٧٤ فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ٧٥ مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ رَفۡرَفٍ خُضۡرٖ﴾اهل این دو باغ متکّاهایشان بالش‌های سبز رنگ است که بر آن تکیه می‌زنند، و آن بسترهایی است که در بالای نشیمن گاه‌های آنان قرار دارند و از درخشندگی و منظره بسیار زیبایی برخوردارند. ﴿وَعَبۡقَرِيٍّ حِسَانٖ﴾و فرش‌های منقّش زیبا. «عبقری» به منسوجات زیبا گفته می‌شود. بنابراین، آن‌را به نوعی از زیبایی وصف نمود که شامل زیبایی جنس و منظره و نرم بودن آن می‌شود.

و این دو باغ غیر از آن دو باغ اوّلی هستند، همان‌طور که خداوند متعال تصریح نموده است: ﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ٦٢﴾و جز آن دو باغ دو باغ دیگر است.

و دو باغ اوّلی را با اوصافی توصیف نموده که دو باغ دیگر را با آن اوصاف توصیف نکرده است. پس درباره باغ اوّل فرمود: ﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ تَجۡرِيَانِ٥٠﴾در آن دو باغ دو چشمه روان است. و در توصیف دو باغ دیگر فرمود: ﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ نَضَّاخَتَانِ٦٦﴾در آن دو باغ دو چشمه جوشان است.

و فرق چشمه روان با چشمه‌ای که فواره می‌زند و جوشان است معلوم می‌باشد. و درباره دو باغ اوّلی فرمود: ﴿﴿ذَوَاتَآ أَفۡنَانٖ٤٨﴾درختانشان شاخه‌های بسیار دارند. و در مورد دو باغ دیگر این را نگفت. هم چنین درباره دو تای اوّلی فرمود: ﴿فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٖ زَوۡجَانِ٥٢﴾در آن دو باغ از هر میوه‌ای دو نوع است.

و درباره دو نوع دیگر فرمود: ﴿فِيهِمَا فَٰكِهَةٞ وَنَخۡلٞ وَرُمَّانٞ٦٨﴾در آن دو، میوه و درخت خرما و انار است.

و تفاوت هر دو توصیف معلوم و مشخّص است. و در باره‌ی دو تای اوّلی فرمود: ﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ فُرُشِۢ بَطَآئِنُهَا مِنۡ إِسۡتَبۡرَقٖۚ وَجَنَى ٱلۡجَنَّتَيۡنِ دَانٖ٥٤﴾بر فرش‌هایی که آسترشان از ابرایشم ضخیم است تکیه زده‌اند و میوه‌های این باغ‌ها در دسترس است. ولی این مطالب را در مورد دو باغ دیگر نگفت. بلکه فرمود: ﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ رَفۡرَفٍ خُضۡرٖ وَعَبۡقَرِيٍّ حِسَانٖ٧٦﴾بر بالش‌های سبز و بسترهای زیبا و منقّش تکیه زده‌اند.

و در رابطه با توصیف زنان و همسران مومنی که در دو باغ اوّل قرار دارند گفت: ﴿فِيهِنَّ قَٰصِرَٰتُ ٱلطَّرۡفِ﴾در آن باغ‌ها حوریانی دیده فروهشته هستند. و درباره دو باغ دیگر فرمود: ﴿حُورٞ مَّقۡصُورَٰتٞ فِي ٱلۡخِيَامِ٧٢﴾زنانی زیبا که در خیمه‌ها نگاه داشته شده‌اند.

و در مورد دو تای اوّلی گفت: ﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ٦٠﴾آیا پاداش نیکوکاری جز نیکی است؟ پس این دلالت می‌نماید که آنها به عنوان پاداش به نیکوکاران داده می‌شوند. امّا درباره دو باغ اخیر چنین گفت. و این که دو تا باغ اوّلی را بر دو تای اخری مقدّم کرده است نشانگر برتری دو باغ اوّلی است.

پس با این چیزها فضیلت دو باغ اولی بر دو تای دیگر معلوم می‌شود، و فهمیده می‌شود که آن باغ‌ها برای بندگان مقرّب از قبیل پیامبران و صدّیقان و بندگان برگزیده خداوند آماده گشته‌اند. و دو تا باغ اخیر برای عموم مومنان آماده شده‌اند.

و در هریک از باغ‌ها چیزهایی است که هیچ چشمی آن را ندیده و هیچ گوشی (اخبارش را) نشنیده و به تصوّر هیچ دلی نیامده است. و هرآنچه که انسان دلش بخواهد و چشم‌ها از دیدن آن لذّت ببرند در آن باغ‌ها فراهم است.

و کسانی‌که در این باغ‌ها قرار می‌گیرند در نهایت آسایش و خشنودی و آرامش به سر می‌برند تا جایی که هیچ یک از آنها دیگری را بهتر از خودش نمی‌بیند. و فکر نمی‌کند هیچ‌کس بهتر از او در ناز و نعمت قرار داشته باشد. وقتی گستردگی فضل و احسان خویش را بیان کرد، فرمود: ﴿تَبَٰرَكَ ٱسۡمُ رَبِّكَ ذِي ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ٧٨﴾پروردگار تو بزرگ است و خیر او فراوان است و دارای شکوهمندی آشکار و مجد و بزرگی کامل است و دوستانش را گرامی می‌دارد.

پایان تفسیر سوره‌ی رحمن