تفسیر سوره‌ی لیل

مکی و ۲۱ آیه است.

آیه‌ی ۲۱-۱:

﴿وَٱلَّيۡلِ إِذَا يَغۡشَىٰ١﴾[اللیل: ۱]. «سوگند به شب چون فروپوشاند».

﴿وَٱلنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّىٰ٢﴾[اللیل: ۲]. «سوگند به روز چون پدیدار شود».

﴿وَمَا خَلَقَ ٱلذَّكَرَ وَٱلۡأُنثَىٰٓ٣﴾[اللیل: ۳]. «سوگند به آن که نر و ماده را آفرید».

﴿إِنَّ سَعۡيَكُمۡ لَشَتَّىٰ٤﴾[اللیل: ۴]. «بی‌گمان تلاش شما گوناگون و متفاوت است».

﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ٥﴾[اللیل: ۵]. «پس اما کسی‌که بخشید و پرهیزگاری کرد».

﴿وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٦﴾[اللیل: ۶]. «و (آیین) نیک را تصدیق کرد».

﴿فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡيُسۡرَىٰ٧﴾[اللیل: ۷]. «(راه رسیدن) به آسایش را برایش آسان می‌گردانیم».

﴿وَأَمَّا مَنۢ بَخِلَ وَٱسۡتَغۡنَىٰ٨﴾[اللیل: ۸]. «و اما هرکس که بخل ورزد و (خود را) بی‌نیاز شمرد».

﴿وَكَذَّبَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٩﴾[اللیل: ۹]. «و (آئین) نیک را تکذیب کند».

﴿فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡعُسۡرَىٰ١٠﴾[اللیل: ۱۰]. «او را میسّر برای سختی و مشقت می‌سازیم».

﴿وَمَا يُغۡنِي عَنۡهُ مَالُهُۥٓ إِذَا تَرَدَّىٰٓ١١﴾[اللیل: ۱۱]. «و در آن هنگام که (به گور) پرت می‌گردد دارایی‌اش سودی به حل او ندارد».

﴿إِنَّ عَلَيۡنَا لَلۡهُدَىٰ١٢﴾[اللیل: ۱۲]. «بی‌گمان نشان دادن راه بر عهده‌ی ماست».

﴿وَإِنَّ لَنَا لَلۡأٓخِرَةَ وَٱلۡأُولَىٰ١٣﴾[اللیل: ۱۳]. «و قطعاً آخرت و دنیا همه از آن ماست».

﴿فَأَنذَرۡتُكُمۡ نَارٗا تَلَظَّىٰ١٤﴾[اللیل: ۱۴]. «پس شما را از آتشی که زبانه زند بیم دادم».

﴿لَا يَصۡلَىٰهَآ إِلَّا ٱلۡأَشۡقَى١٥﴾[اللیل: ۱۵]. «بدان داخل نمی‌شود و نمی‌سوزد مگر بدبخت‌ترین (انسان‌ها)».

﴿ٱلَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّىٰ١٦﴾[اللیل: ۱۶]. «کسی‌که دروغ انگاشت و روی‌گردان شد».

﴿وَسَيُجَنَّبُهَا ٱلۡأَتۡقَى١٧﴾[اللیل: ۱۷]. «و پرهیزگار از آن دور داشته خواهد شد».

﴿ٱلَّذِي يُؤۡتِي مَالَهُۥ يَتَزَكَّىٰ١٨﴾[اللیل: ۱۸]. «کسی‌که مال خود را می‌دهد تا خویشتن را پاکیزه بدارد».

﴿وَمَا لِأَحَدٍ عِندَهُۥ مِن نِّعۡمَةٖ تُجۡزَىٰٓ١٩﴾[اللیل: ۱۹]. «و کسی نزد او نعمتی ندارد که پاداش (آن‌را) ببیند».

﴿إِلَّا ٱبۡتِغَآءَ وَجۡهِ رَبِّهِ ٱلۡأَعۡلَىٰ٢٠﴾[اللیل: ۲۰]. «بلکه برای کسب رضایت پروردگار والاترش می‌بخشد».

﴿وَلَسَوۡفَ يَرۡضَىٰ٢١﴾[اللیل: ۲۱]. «و به‌راستی خشنود خواهد شد».

در اینجا خداوند به زمانی سوگند می‌خورد که در آن کارهای گوناگون بندگان انجام می‌شود. پس فرمود: ﴿وَٱلَّيۡلِ إِذَا يَغۡشَىٰ١﴾سوگند به شب سوگند به شب هنگامی‌که تاریکی آن همه خلق را فرو می‌پوشاند، و مخلوقات همه در جایگاه و محل خود آرام می‌گیرند و بندگان از فرط خستگی به استراحت و آسایش روی می‌آورند.

﴿وَٱلنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّىٰ٢﴾و سوگند به روز وقتی‌که برای آفریده‌ها پدیدار می‌شود و آن‌ها از روشنایی‌اش استفاده می‌کنند و به دنبال منافع و کارهایشان می‌روند. ﴿وَمَا خَلَقَ ٱلذَّكَرَ وَٱلۡأُنثَىٰٓ٣﴾اگر «ما» موصوله باشد خداوند به ذات بزرگوار خودش سوگند خورده است که او آفریننده نر و ماده است. و اگر «ما» مصدریه باشد خداوند به این سوگند خورده که نر و ماده را آفریده است. و کمال حکمت الهی در این است که از هر نوع حیوانی نر و ماده‌ای را آفریده است تا نوع آن باقی بماند و از بین نرود و هریک را به وسیله شهوت به‌سوی دیگری می‌کشاند و هریک را برای دیگری مناسب قرار داده‌است. پس خجسته است خداوندی که بهترین آفریننده است.

﴿إِنَّ سَعۡيَكُمۡ لَشَتَّىٰ٤﴾این چیزی است که خداوند بر آن سوگند خورده است. یعنی سعی و تلاش شما گوناگون و متفاوت است و این گوناگونی برحسب تفاوت کارها و مقدار آن و میزان فعالیتی است که برای آن صورت می‌گیرد، نیز با توجه به هدف و منظور از این کارها با یکدیگر فرق می‌کنند. اگر کارها با هدف جلب خشنودی خدا انجام شوند باقی می‌مانند و انجام دهندگان از آن بهره‌مند خواهند شد و اگر هدفی فانی و از بین رفتنی از آن مدنظر باشد باطل شده و نابود می‌گردند. و هر عملی که برای رضای خدا انجام نشود چنین است.

بنابراین، خداوند عمل کنندگان را فضیلت داده و اعمالشان را توصیف نموده و فرموده است: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ﴾و هرکس که عبادت‌های مالی را که بر گردن اوست انجام دهد و زکات و نفقات و کفاره و صدقات را بپردازد و در راه‌های خیر انفاق بکند و عبادت‌های بدنی مانند نماز و روزه و غیره را انجام دهد و نیز عبادت‌هایی که بدنی و مالی هستند مانند حج و عمره و غیره را انجام دهد، ﴿وَٱتَّقَىٰ﴾و از گناهان و کارهای حرامی که خداوند نهی کرده است پرهیز کند.

﴿وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٦﴾و «لا إله إلا الله» و آنچه را که بر آن دلالت می‌نماید از قبیل باورهای دینی و پاداش آن را تصدیق کند. ﴿فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡيُسۡرَىٰ٧﴾پس کارش را برایش آسان می‌کنیم و هرکار خیری را برای او ساده و آسان می‌گردانیم. همچنین ترک کردن هر شر و بدی را برایش آسان می‌نماییم چون او اسباب آسانی را فراهم کرده و خداوند کار را برایش آسان گردانده است.

﴿وَأَمَّا مَنۢ بَخِلَ﴾و هرکس در ادای آنچه به آن امر شده بخیل ورزد و انفاق واجب و مستحب را انجام ندهد و نفس او به وی اجازه ندهد تا آنچه را خدا بر او واجب کرده است ادا کند، ﴿وَٱسۡتَغۡنَىٰ﴾و خود را از خداوند بی‌نیاز بداند و عبودیت و بندگی خدا را ترک کند، و خودش را نیازمند خدا نداند، خداوندی که انسان راهی برای نجات و رستگاری ندارد مگر این که خداوند معبود و محبوب و مقصود او باشد، ﴿وَكَذَّبَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٩﴾و عقائد و باورهای نیکی که خداوند تصدیق آن را بر بندگانش واجب گردانده است تکذیب کند، ﴿فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡعُسۡرَىٰ١٠﴾پس او را برای سختی و خصلت‌های زشت میسر می‌نماییم به این صورت که او را برای انجام شر و بدی هرجا که باشد آماده می‌سازیم و انجام دادن گناه برایش آسان می‌شود. از خداوند عافیت می‌جوئیم.

﴿وَمَا يُغۡنِي عَنۡهُ مَالُهُۥٓ إِذَا تَرَدَّىٰٓ١١﴾و وقتی که بمیرد مال و دارایی‌اش که او را سرکش کرده و به سبب آن خود را بی‌نیاز دانسته و به آن بخل ورزیده چه سودی برایش خواهد داشت؟ مسلم است که چیزی جز عمل صالح با او همراه نخواهد بود. اما مال و ثروتی که حق واجب را از آن بیرون نکرده و چیزی را برای آخرت از آن پیش نفرستاده است وبال و عذابی برای او خواهد بود.

﴿إِنَّ عَلَيۡنَا لَلۡهُدَىٰ١٢﴾هدایت و راه راست، انسان را به خدا می‌رساند و به خشنودی‌اش نزدیک می‌کند و اما گمراهی راهی به‌سوی خدا ندارد و صاحب خود را به عذاب سختی می‌رساند.

﴿وَإِنَّ لَنَا لَلۡأٓخِرَةَ وَٱلۡأُولَىٰ١٣﴾این جهان و جهان آخرت همه در اختیار و تحت تصرف ما هستند و هیچ کسی در آن‌ها مشارکتی ندارد. پس علاقمندان باید به خدا علاقمند باشند و امیدشان باید از مخلوق قطع گردد.

﴿فَأَنذَرۡتُكُمۡ نَارٗا تَلَظَّىٰ١٤﴾شما را از آتشی که شعله می‌زند و زبانه می‌کشد، بیم داده‌ام. ﴿لَا يَصۡلَىٰهَآ إِلَّا ٱلۡأَشۡقَى١٥ ٱلَّذِي كَذَّبَ﴾بدان داخل نمی‌شود و نمی‌سوزد مگر کسی‌که خبر آن را دروغ انگاشته باشد ﴿وَتَوَلَّىٰ﴾و از دستور و فرامین الهی روی‌گردان شده باشد.

﴿وَسَيُجَنَّبُهَا ٱلۡأَتۡقَى١٧ ٱلَّذِي يُؤۡتِي مَالَهُۥ يَتَزَكَّىٰ١٨﴾کسی که هدفش از دادن دارائی و مالش تزکیه و پاکیزه داشتن خود از گناهان باشد و به قصد خشنودی خداوند مالش را بدهد (از آتش دوزخ در امان می‌ماند). پس این آیه دلالت می‌نماید اگر انفاق مستحب سبب ترکِ واجبی مانند قرض دادن یا نفقه و غیره شد، چنین اتفاقی جایز نیست بلکه بسیاری از علما آن را مردود می‌دانند چون او کار مستحبی را انجام می‌دهد که سبب از دست رفتن واجب می‌شود.

﴿وَمَا لِأَحَدٍ عِندَهُۥ مِن نِّعۡمَةٖ تُجۡزَىٰٓ١٩﴾و هیچ کسی از مردم بر ذمّه‌ی این مرد پرهیزگار منت و نعمتی ندارد که شایسته و سزاوار آن باشد او را بر آن پاداش دهد مگر اینکه او را بر آن پاداش می‌دهد، و فضل ومنت او بعد از این پاداش دادن نیز همواره بر مردم باقی بماند. پس او فقط بنده‌ی خداست چون فقط احسان خدا برگردن اوست.

و اما کسی‌که مردم برگردن او حق دارند و او پاداش آنان را نداده است، حتما باید به جهت کسب رضایت مردم از کارهایی دست بردارد و کارهایی را انجام دهد، که سبب می‌شوند اخلاص او کم گردد. این آیه شامل حال ابوبکر صدیقسمی‌شود، بلکه گفته شده در رابطه با ایشان نازل شده است، زیرا هرکس که بر او منّتی داشت که سزاوار آن بود وی را بر آن پاداش دهد، حتما او را پاداش می‌داد، حتی در برابر کارهای نیکی که پیامبرصبا او می‌کرد وی را پاداش می‌داد و برایش جبران می‌کرد، به جز یک نیکی که پیامبر با او کرد و نتوانست وی را بر آن پاداش دهد، و آن عبارت بود از دعوت دادن به اسلام و تعلیم هدایت و دین حق. و خدا و پیامبرش بر هرکس منت دارند، منتی که پاداش دادن آن امکان ندارد. همچنین این آیه شامل هرکسی می‌شود که چنین حالتی را داشته باشد.

پس هیچ کسی از مردم بر این انسان پرهیزگار منت و نعمتی ندارد که شایسته‌ی آن باشد بر آن پاداش داده شود مگر اینکه او را بر آن پاداش میدهد و اعمال او خالص برای خداست. بنابراین فرمود: ﴿إِلَّا ٱبۡتِغَآءَ وَجۡهِ رَبِّهِ ٱلۡأَعۡلَىٰ٢٠ وَلَسَوۡفَ يَرۡضَىٰ٢١﴾بلکه برای رضایت پروردگار والاترش می‌بخشد و به راستی این فرد پرهیزگار به خاطر نیکی و پاداش‌هایی که خداوند به او بخشیده است خشنود خواهد شد.

پایان تفسیر سوره‌ی لیل