تفسیر سوره‌ی بلد

مکی و ۲۰ آیه است.

آیه‌ی ۲۰-۱:

﴿لَآ أُقۡسِمُ بِهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ١﴾[البلد: ۱]. «سوگند به این شهر».

﴿وَأَنتَ حِلُّۢ بِهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ٢﴾[البلد: ۲]. «و شهری که تو ساکن آن هستی».

﴿وَوَالِدٖ وَمَا وَلَدَ٣﴾[البلد: ۳]. «و سوگند به پدر، و فرزندی که به وجود آورد».

﴿لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ فِي كَبَدٍ٤﴾[البلد: ۴]. «همانا ما انسان را در رنج و محنت آفریده‌ایم».

﴿أَيَحۡسَبُ أَن لَّن يَقۡدِرَ عَلَيۡهِ أَحَدٞ٥﴾[البلد: ۵]. «آیا گمان می‌برد که هیچ‌کس بر او توانایی ندارد»؟!.

﴿يَقُولُ أَهۡلَكۡتُ مَالٗا لُّبَدًا٦﴾[البلد: ۶]. «می‌گوید: من مال فراوانی تباه و نابوده کرده‌ام».

﴿أَيَحۡسَبُ أَن لَّمۡ يَرَهُۥٓ أَحَدٌ٧﴾[البلد: ۷]. «آیا می‌پندارد که کسی او را ندیده است».

﴿أَلَمۡ نَجۡعَل لَّهُۥ عَيۡنَيۡنِ٨﴾[البلد: ۸]. «آیا برایش دو چشم قرار نداده‌ایم».

﴿وَلِسَانٗا وَشَفَتَيۡنِ٩﴾[البلد: ۹]. «و زبان و دو لب را نیافریده‌ایم».

﴿وَهَدَيۡنَٰهُ ٱلنَّجۡدَيۡنِ١٠﴾[البلد: ۱۰]. «و راه خیر و شر را بدو نموده‌ایم».

﴿فَلَا ٱقۡتَحَمَ ٱلۡعَقَبَةَ١١﴾[البلد: ۱۱]. «پس به گردنه درنیامده است».

﴿وَمَآ أَدۡرَىٰكَ مَا ٱلۡعَقَبَةُ١٢﴾[البلد: ۱۲]. «و تو چه می‌دانی آن گردنه چیست»؟

﴿فَكُّ رَقَبَةٍ١٣﴾[البلد: ۱۳]. «آزاد کردن برده‌ای است».

﴿أَوۡ إِطۡعَٰمٞ فِي يَوۡمٖ ذِي مَسۡغَبَةٖ١٤﴾[البلد: ۱۴]. «یا خوراک دادن در روز گرسنگی».

﴿يَتِيمٗا ذَا مَقۡرَبَةٍ١٥﴾[البلد: ۱۵]. «به یتیمی خویشاوند».

﴿أَوۡ مِسۡكِينٗا ذَا مَتۡرَبَةٖ١٦﴾[البلد: ۱۶]. «یا به مستمندی خاک‌نشین».

﴿ثُمَّ كَانَ مِنَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلصَّبۡرِ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلۡمَرۡحَمَةِ١٧﴾[البلد: ۱۷]. «پس از آن از کسانی است که ایمان آورده و همدیگر را به صبر و شکیبایی توصیه کرده و همدیگر را به مهربانی سفارش نموده‌اند».

﴿أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡمَيۡمَنَةِ١٨﴾[البلد: ۱۸]. «ایشان اهل سعادتند».

﴿وَٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا هُمۡ أَصۡحَٰبُ ٱلۡمَشۡ‍َٔمَةِ١٩﴾[البلد: ۱۹]. «و کسانی‌که به آیات ما کفر ورزیده‌اند نگون‌بخت هستند».

﴿عَلَيۡهِمۡ نَارٞ مُّؤۡصَدَةُۢ٢٠﴾[البلد: ۲۰]. «بر آنان (از هرسو) آتشی (فراگیر) گمارده شده است».

خداوند متعال قسم می‌خورد ﴿بِهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ﴾به این شهر امن، و آن مکّه‌ی مکرّمه است، ارجمندترین همه‌ی شهرها به طور مطلق، و به ویژه به هنگام ساکن بودن پیامبرصدر آن. ﴿وَوَالِدٖ وَمَا وَلَدَ٣﴾و قسم می‌خورد به آدم و ذریه اش. و آنچه که بر آن قسم یاد شده است عبارت است از فرموده‌ی خداوند: ﴿لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ فِي كَبَدٍ٤﴾احتمال دارد منظور سختی‌هایی است که انسان در دنیا و در برزخ و در روز قیامت از آن رنج می‌برد و باید کاری کند که از این سختی‌ها راحت شود و برای همیشه شاد و مسرور گردد.

اگر چنین نکند همواره از عذاب سخت رنج خواهد برد. بنابراین، معنی آیه این است: و احتمال دارد که معنی آیه این باشد که خداوند انسان را در بهترین شکل آفریده است که می‌تواند کارهای سخت را انجام دهد. با وجود این او شکر این نعمت بزرگ را به جای نیاورده و به تندرستی مغرور شده و سرکشی کرده و از روی نادانی و ستمگری گمان برده که این حالت ادامه دارد و همواره قدرت تصرف خواهد داشت. بنابراین فرمود:

﴿أَيَحۡسَبُ أَن لَّن يَقۡدِرَ عَلَيۡهِ أَحَدٞ٥﴾آیا انسان گمان می‌برد که کسی بر او توانایی ندارد و از این رو سرکشی می‌کند؟! او به خاطر اموالی که برای شهوات نفس خود خرج کرده است افتخار می‌کند و می‌گوید: ﴿يَقُولُ أَهۡلَكۡتُ مَالٗا لُّبَدًا٦﴾[البلد: ۶]. «من مال فراوانی را تباه و حیف و میل نموده‌ام». خداوند اتفاق در راه شهوت‌ها و گناهان را هلاک کردن نامید چون خروج کننده از این اتفاق سودی جز پشیمانی و زیان و خستگی و کمبود حاصل نمی‌کند. اما کسی‌که در راه خشنودی خداوند دارایی خود را خرج کرده باشد با خداوند داد و ستد می‌نماید و چندین برابر آنچه خرج کرده، سود و فایده به دست می‌آورد.

خداوند کسی را که اموالش را در راه شهوت‌ها خرج کرده، سود و فایده به دست می‌آرود. خداوند کسی را که اموالش را در راه شهوت‌ها خرج کرده و به این کار خود افتخار می‌کند، تهدید نموده و می‌فرماید: ﴿أَيَحۡسَبُ أَن لَّمۡ يَرَهُۥٓ أَحَدٌ٧﴾آیا او با این کارش گمان می‌برد که خداوند او را نمی‌بیند و در برابر هر کار کوچک و بزرگی محاسبه‌اش نمی‌کند؟ نه، چنین نیست، بلکه خداوند او را دیده و اعمالش را ثبت و ضبط می‌کند است و فرشتگان را بر او گماشته است که کار نیک و بد او را می‌نویسند.

سپس نعمت‌های خود را برشمرد و فرمود: ﴿أَلَمۡ نَجۡعَل لَّهُۥ عَيۡنَيۡنِ٨ وَلِسَانٗا وَشَفَتَيۡنِ٩﴾آیا برای او دو چشم قرار نداده‌ایم؟ و زبان و دو لب نیافریده‌ایم؟ هدف از خلقت این سه (عضو) زیبایی و دیدن و حرف زدن است و دیگر فوایدی که در آنها نهفته است. پس این‌ها نعمت‌های دنیا هستند.

سپس درباره نعمت‌های دین سخن به میان آورد و فرمود: ﴿وَهَدَيۡنَٰهُ ٱلنَّجۡدَيۡنِ١٠﴾و او را به دو راه خیر و شر رهنمودن شده‌ایم و هدایت را از گمراهی برایش مشخص کرده‌ایم. پس برخورداری از این نعمت‌های فراوان اقتضا می‌کند که بنده حقوق خداوند را ادا نماید و شکر نعمت‌هایش را به جای آورد و از نعمت‌ها برای انجام گناه کمک نگیرد، ولی این انسان چنین نکرده است.

﴿فَلَا ٱقۡتَحَمَ ٱلۡعَقَبَةَ١١﴾از گردنه عبور نکرده است چون او از هوای نفس خود پیروی می‌کند و گذشتن از این گردنه برایش بسیار سخت است. سپس گردنه را تفسیر کرد و فرمود: ﴿فَكُّ رَقَبَةٍ١٣﴾آزاد کردن برده و یا کمک کردن او برای این که پول آزادی خود را بپردازد. و آزاد کردن مسلمانی که نزد کافران اسیر است بهتر و مهمتر است.

﴿أَوۡ إِطۡعَٰمٞ فِي يَوۡمٖ ذِي مَسۡغَبَةٖ١٤﴾در زمان گرسنگی به مردمی که به شدت نیازمندند خوراک بدهد. ﴿يَتِيمٗا ذَا مَقۡرَبَةٍ١٥﴾به یتیمی خوراک بدهد که هم یتیم است و هم خویشاوند.

﴿أَوۡ مِسۡكِينٗا ذَا مَتۡرَبَةٖ١٦﴾بینوایی که به خاطر نیازمندی به خاک چسبیده و سخت درمانده است. ﴿ثُمَّ كَانَ مِنَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾سپس باید او از زمره کسانی باشد که با دل‌هایشان به آنچه ایمان آوردن به آن واجب است ایمان آورده‌اند و با عضا و جوارح خود کارهای شایسته کرده‌اند پس هر سخن یا کار واجب و مستحبی در این داخل است.

﴿وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلصَّبۡرِ﴾و باید از کسانی باشد که یکدیگر را بر صبر و شکیبایی بر اطاعت خداوند و دوری از گناهان و شکیبایی در برابر حوادث دردناکی که رخ می‌دهد توصیه می‌کنند. و توصیه نمودن همدیگر بر صبر در برابر امور مذکور باید به این صورت باشد که یکدیگر را تشویق و ترغیب نمایند تا در مقابل امر مبنی بر آن صبر فرمانبردار باشند، و هرکاری کنند که این فرمان الهی به طور کامل در آنان تحقق پیدا کند، بدون آنکه هیچ عدم رضایتی در این زمینه در دل آنان وجود داشته باشد.

﴿وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلۡمَرۡحَمَةِ﴾همچنین یکدیگر را به مهربانی و با مردم کمک به مستمندان و برآوردن نیازهای دینی و دنیوی آنان سفارش می‌کنند. و باید آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگران نیز بپسندد و آنچه برای خود نمی‌پسندد برای دیگران نیز نپسندد.

﴿أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡمَيۡمَنَةِ١٨﴾کسانی‌که دارای چنین صفاتی باشند و خداوند به آن‌ها توفیق داده تا از گردنه عبور کنند اهل سعادتند، چون حقوق خداوند و بندگانش را ادا کرده و آنچه را که خداوند از آن نهی فرموده ترک گفته‌اند و این نشان و علامت خوشبختی است.

﴿وَٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا هُمۡ أَصۡحَٰبُ ٱلۡمَشۡ‍َٔمَةِ١٩ عَلَيۡهِمۡ نَارٞ مُّؤۡصَدَةُۢ٢٠﴾و کسانی‌که کفر ورزیده و این امور را پشت سر انداخته و خداوند را تصدیق نکرده و به او ایمان نیاورده و کاری شایسته انجام نداده و بر بندگان خدا رحم نکرده‌اند اینان اهل شقاوت وبدبختی هستند و آتشی بر آنان گمارده شده است که درهایش به درازی است تا از آن بیرون نیایند و در سختی و اندوه قرار گیرند.

پایان تفسیر سوره‌ی بلد