تفسیر سوره‌ی إنسان

مدنی و ۳۱ آیه است.

آیه‌ی ۳-۱:

﴿هَلۡ أَتَىٰ عَلَى ٱلۡإِنسَٰنِ حِينٞ مِّنَ ٱلدَّهۡرِ لَمۡ يَكُن شَيۡ‍ٔٗا مَّذۡكُورًا١﴾[الإنسان: ۱]. «به‌راستی که بر انسان مدتی گذشته است که چیزی قابل ذکر نبود».

﴿إِنَّا خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ نَّبۡتَلِيهِ فَجَعَلۡنَٰهُ سَمِيعَۢا بَصِيرًا٢﴾[الإنسان: ۲]. «بی‌گمان ما انسان را از نطفه‌ای آمیخته آفریده‌ایم، او را می‌آزمائیم و او را شنوای بینا گرداندیم».

﴿إِنَّا هَدَيۡنَٰهُ ٱلسَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرٗا وَإِمَّا كَفُورًا٣﴾[الإنسان: ۳]. «همانا ما بدو راه را نمودیم خواه سپاس‌گزار باشد، خواه ناسپاس».

خداوند در این سوره ابتدای حالت انسان و میانه و انتهای آن‌را بیان کرده است. پس فرمود مدت زمانی طولانی بر انسان گذشت و او چیز قابل ذکری نبود. این همان زمانی است که انسان وجود نداشته است.

وقتی خداوند خواست انسان را بیافریند پدر انسان آدم را از خاک آفرید. سپس نسل او را ﴿مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ﴾به صورت متسلسل از نطفه‌ای آمیخته و بی‌ارزش گسترش داد. ﴿نَّبۡتَلِيهِ﴾با آن انسان را می‌آزماییم تا بدانیم آیا به حالت نخستین خود فکر می‌کند یا آن را فراموش می‌کند و مغرور می‌شود؟ پس خداوند انسان را آفرید و به او توانایی‌های ظاهری و باطنی مانند شنوایی و بینایی و دیگر اعضا عطا کرد و اعضایش را کامل و سالم گرداند به گونه‌ای که می‌تواند به وسیله آن مقاصد خویش را به دست آورد.

سپس خداوند پیامبران را به‌سوی انسان‌ها فرستاد و کتاب‌ها را نازل کرد و انسان را به راهی که او را به خدا می‌رساند رهنمود کرد و راه را برایش روشن نمود و او را به برگرفتن آن تشویق نمود و او را از نعمت‌هایی که نزد خداوند است آگاه کرد. سپس انسان را از راهی که او را به هلاکت و بدبختی می‌رساند آگاه نمود و او را از آن برحذر داشت و او را خبر داد که چه عذابی در انتظار اوست چنانچه آن راه را در پیش گیرد، و از این طریق او را آزمود. پس مردم به دو گروه تقسیم شدند، برخی نعمت‌های پروردگار را سپاس گزارده و وظایفی را که خداوند آن‌ها را بدان مکلف نموده است انجام دادند. و برخی به خداوند کفر ورزیدند و نعمت‌های دینی و دنیوی خداوند را کفران نمودند و راهی را که منجر به هلاکت و نابودی می‌گردد در پیش گرفتند.

آیه‌ی ۲۲-۴:

﴿إِنَّآ أَعۡتَدۡنَا لِلۡكَٰفِرِينَ سَلَٰسِلَاْ وَأَغۡلَٰلٗا وَسَعِيرًا٤﴾[الإنسان: ۴]. «همانا ما برای کافران زنجیره‌ها و طوق‌ها و آتشی افروخته آماده کرده‌ایم».

﴿إِنَّ ٱلۡأَبۡرَارَ يَشۡرَبُونَ مِن كَأۡسٖ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا٥﴾[الإنسان: ۵]. «به درستی که نیکان جام شرابی را می‌نوشند که آمیخته به کافور است».

﴿عَيۡنٗا يَشۡرَبُ بِهَا عِبَادُ ٱللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفۡجِيرٗا٦﴾[الإنسان: ۶]. «چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند. و آن‌را چنان‌که باید روان می‌کنند».

﴿يُوفُونَ بِٱلنَّذۡرِ وَيَخَافُونَ يَوۡمٗا كَانَ شَرُّهُۥ مُسۡتَطِيرٗا٧﴾[الإنسان: ۷]. «و به نذر خود وفا می‌کنند و از روزی می‌ترسند که شر و بلای آن گسترده و فراگیر است».

﴿وَيُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا٨﴾[الإنسان: ۸]. «و خوراک با این که دوستش دارند به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند».

﴿إِنَّمَا نُطۡعِمُكُمۡ لِوَجۡهِ ٱللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمۡ جَزَآءٗ وَلَا شُكُورًا٩﴾[الإنسان: ۹]. «ما شما را تنها به خاطر خدا خوراک می‌دهیم و از شما پاداش و سپاسگزاری نمی‌خواهیم».

﴿إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوۡمًا عَبُوسٗا قَمۡطَرِيرٗا١٠﴾[الإنسان: ۱۰]. «ما از پروردگارمان می‌ترسیم از (عذاب) روزی بس ترشرو و دشوار».

﴿فَوَقَىٰهُمُ ٱللَّهُ شَرَّ ذَٰلِكَ ٱلۡيَوۡمِ وَلَقَّىٰهُمۡ نَضۡرَةٗ وَسُرُورٗا١١﴾[الإنسان: ۱۱]. «پس خداوند آنان‌را از شر آن روز حفظ کرد و به آنان خرّمی و شادمانی رساند».

﴿وَجَزَىٰهُم بِمَا صَبَرُواْ جَنَّةٗ وَحَرِيرٗا١٢﴾[الإنسان: ۱۲]. «و در برابر صبری که نموده‌اند باغ و ابریشمی به آنان پاداش داد».

﴿مُّتَّكِ‍ِٔينَ فِيهَا عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِۖ لَا يَرَوۡنَ فِيهَا شَمۡسٗا وَلَا زَمۡهَرِيرٗا١٣﴾[الإنسان: ۱۳]. «در بهشت بر تخت‌ها تکیه داده‌اند و نه (گرمای) آفتابی و نه (سوز) سرمایی در آن‌جا می‌بینند».

﴿وَدَانِيَةً عَلَيۡهِمۡ ظِلَٰلُهَا وَذُلِّلَتۡ قُطُوفُهَا تَذۡلِيلٗا١٤﴾[الإنسان: ۱۴]. «و سایه‌های (درختان بهشت) به آن‌ها نزدیک است و میوه‌هایش بسیار در دسترس قرار داده شود».

﴿وَيُطَافُ عَلَيۡهِم بِ‍َٔانِيَةٖ مِّن فِضَّةٖ وَأَكۡوَابٖ كَانَتۡ قَوَارِيرَا۠١٥﴾[الإنسان: ۱۵]. «و بر آنان آوندهایی نقره‌ای و جام‌هایی که آبگینه‌اند گردانده می‌شود».

﴿قَوَارِيرَاْ مِن فِضَّةٖ قَدَّرُوهَا تَقۡدِيرٗا١٦﴾[الإنسان: ۱۶]. «آبگینه‌هایی از نقره که آن‌را به اندازه اندازه‌گیری کرده‌اند».

﴿وَيُسۡقَوۡنَ فِيهَا كَأۡسٗا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلًا١٧﴾[الإنسان: ۱۷]. «و در آنجا جام شرابی نوشانده می‌شوند که آمیزه‌ی آن زنجبیل است».

﴿عَيۡنٗا فِيهَا تُسَمَّىٰ سَلۡسَبِيلٗا١٨﴾[الإنسان: ۱۸]. «چشمه‌ای در آنجاست که سلسبیل نامیده می‌شود».

﴿وَيَطُوفُ عَلَيۡهِمۡ وِلۡدَٰنٞ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيۡتَهُمۡ حَسِبۡتَهُمۡ لُؤۡلُؤٗا مَّنثُورٗا١٩﴾[الإنسان: ۱۹]. «همواره نوجوانان جاودانه‌ای میانشان می‌گردند که هرگاه ایشان را ببینی آنان‌را مرواریدی از رشته افشانده می‌پنداری».

﴿وَإِذَا رَأَيۡتَ ثَمَّ رَأَيۡتَ نَعِيمٗا وَمُلۡكٗا كَبِيرًا٢٠﴾[الإنسان: ۲۰]. «و هنگامی‌که بنگری، نعمت بسیار و فرمانروایی بزرگی را در آنجا می‌بینی».

﴿عَٰلِيَهُمۡ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضۡرٞ وَإِسۡتَبۡرَقٞۖ وَحُلُّوٓاْ أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٖ وَسَقَىٰهُمۡ رَبُّهُمۡ شَرَابٗا طَهُورًا٢١﴾[الإنسان: ۲۱]. «بر تن ایشان لباس‌های ابریشم نازک و ابریشم ضخیم است و با بندهایی از نقره آراسته شده‌اند، پروردگارشان شرابی پاکیزه بدیشان می‌نوشاند».

﴿إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمۡ جَزَآءٗ وَكَانَ سَعۡيُكُم مَّشۡكُورًا٢٢﴾[الإنسان: ۲۲]. «بدون شک این (نعمت‌ها) پاداش شما است و تلاشتان پذیرفته شده است».

ما برای کسی‌که به خداوند کفر ورزد و پیامبرانش را تکذیب کند و بر ارتکاب گناهان جرأت نماید زنجیرهایی در آتش جهنم آماده کرده‌ایم. ﴿ثُمَّ فِي سِلۡسِلَةٖ ذَرۡعُهَا سَبۡعُونَ ذِرَاعٗا فَٱسۡلُكُوهُ٣٢﴾[الحاقة: ۳۲]. «سپس او را در زنجیری که هفتاد گز است به بند کشید». ﴿وَأَغۡلَٰلٗا﴾و طوق‌هایی که دست‌هایشان را به گردن‌هایشان می‌بندد. ﴿وَسَعِيرًا﴾و آتشی که جسم‌های آنان را می‌سوزاند.

﴿كُلَّمَا نَضِجَتۡ جُلُودُهُم بَدَّلۡنَٰهُمۡ جُلُودًا غَيۡرَهَا لِيَذُوقُواْ ٱلۡعَذَابَ﴾[النساء: ۵۶]. «هرگاه پوست جهنمیان از بین برود و سوخته شود پوست‌های تازه‌ای جایگزین آن می‌کنیم تا عذاب را بچشند». و این عذاب همیشگی است و آنان جاودانه در آن می‌مانند.

﴿ٱلۡأَبۡرَارَ﴾آن‌ها کسانی هستند که به سبب معرفت خداوند و محبت الهی که در دل‌هایشان است و اخلاق زیبایی که دارند پاکدل و نیکوکارند. پس خداوند خبر داد که ایشان ﴿يَشۡرَبُونَ مِن كَأۡسٖ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا﴾از شراب لذیذی می‌نوشند که با کافور آمیخته شده است تا کافور آن را خنک کند و از تندی آن بکاهد. این کافور بسیار لذیذ است و از هر عیب و آلودگی ایی که در کافور دنیا هست سالم و پاک می‌باشد.

چون آفت‌های دنیا در نعمت‌های بهشتی وجود ندارد. همان طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فِي سِدۡرٖ مَّخۡضُودٖ٢٨ وَطَلۡحٖ مَّنضُودٖ٢٩﴾[الواقعة: ۲۸-۲۹]. «بهشتیان در میان درختان سدرِ بی‌خار». و درختان موز که میوه‌هایشان روی هم چیده شده است می‌باشند. و ﴿أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞ﴾[النساء: ۵۷]. «و همسران پاکیزه»، ﴿لَهُمۡ دَارُ ٱلسَّلَٰمِ عِندَ رَبِّهِمۡ﴾[الأنعام: ۱۲۷]. «آنان در سرای امنیت نزد پروردگارشان می‌باشند».

﴿وَفِيهَا مَا تَشۡتَهِيهِ ٱلۡأَنفُسُ وَتَلَذُّ ٱلۡأَعۡيُنُ﴾[الزخرف: ۷۱]. «و در بهشت چیزهایی است که دل‌ها در پی آنند و چشم‌ها از دیدن آن لذّت می‌برند».

﴿عَيۡنٗا يَشۡرَبُ بِهَا عِبَادُ ٱللَّهِ﴾جام لذیذی است که سر می‌کشند از تمام شدن ان هراسی ندارند، روان است و بندگان خدا هرجا و هرگونه که بخواهند آن را می‌برند و روان می‌کنند. پس می‌توانند آن را به‌سوی باغ‌های سرسبز و یا میان کاخ‌ها و منازل آراسته شده و یا به هر سمت و سویی جاری نمایند.

سپس جمله‌ای از کارهای آنان‌را بیان کرد و فرمود: ﴿يُوفُونَ بِٱلنَّذۡرِ﴾به نذر و پیمان‌هایی که خود را بدان ملزم نموده‌اند وفا می‌کنند. آنان به نذرهایی وفا می‌کنند که در اصل بر آن‌ها واجب نبوده است بلکه خودشان آن را بر خود واجب نموده‌اند، پس آنان به طریق اولی فرایض را به جای می‌آورند.

﴿وَيَخَافُونَ يَوۡمٗا كَانَ شَرُّهُۥ مُسۡتَطِيرٗا﴾و از روزی سخت که بلای آن گسترده و فراگیر است می‌ترسند که بلایش به آنها برسد. از این رو هر آنچه که باعث گرفتار شدن به بلای آن روز می‌گردد را ترک گفته و از آن دوری می‌جویند. ﴿وَيُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا٨﴾آن‌ها درحالیکه مال و غذا را دوست می‌دارند آن‌را به کسانی‌که از آن‌ها نیازمندترند مانند بینوایان و یتیمان و اسیران می‌دهند، زیرا محبت خدا را بر محبت خود مقدم می‌دارند.

هدفِ آنان از انفاق و خوراک دادن جلب رضایت خداوند است و با زبان حال می‌گوید: ﴿إِنَّمَا نُطۡعِمُكُمۡ لِوَجۡهِ ٱللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمۡ جَزَآءٗ وَلَا شُكُورًا٩﴾ما شما را فقط برای رضایت خداوند خوراک می‌دهیم و از شما پاداش مالی نمی‌خواهیم و همچنین از شما نمی‌خواهیم که ما را تعریف و تمجید کنید.

﴿إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوۡمًا عَبُوسٗا قَمۡطَرِيرٗا١٠﴾و از روزی سخت و وحشتناک که قیامت است هراس داریم. ﴿فَوَقَىٰهُمُ ٱللَّهُ شَرَّ ذَٰلِكَ ٱلۡيَوۡمِ﴾پس خداوند آنان را از شر آن روز حفظ کرد، و مسلّماً وحشت بزرگ قیامت، آنان را پریشان نخواهد کرد و فرشتگان با آنان روبرو می‌شوند و می‌گویند: این همان روزی است که وعده داده می‌شدید. ﴿وَلَقَّىٰهُمۡ نَضۡرَةٗ وَسُرُورٗا﴾و آنان را مورد عنایت خود قرار می‌دهد و چهره‌هایشان را‌تر و تازه می‌کند و دل‌هایشان را شاد می‌گرداند. پس هم نعمت ظاهری و هم نعمت باطنی به آنان می‌دهد.

﴿وَجَزَىٰهُم بِمَا صَبَرُواْ جَنَّةٗ وَحَرِيرٗا١٢﴾و به پاداش این‌که آن‌ها بر طاعت خداوند شکیبایی ورزیده‌اند و به اندازه توان خود عبادت کرده‌اند واز گناهان دوری نموده‌اند و در برابر بلاهایی که خداوند برایشان مقدر نموده است صبر کرده‌اند به آنان بهشت و لباس ابریشمی عطا می‌نماید، بهشتی که هر نوع نعمتی را در بردارد.

و از هر نوع آفت و بدی بدور است. احتمال دارد که خداوند به این خاطر ابریشم را به طور ویژه ذکر کرد چون لباس ظاهری آدمی نشانگر حالت و وضع صاحب لباس است. ﴿وَلِبَاسُهُمۡ فِيهَا حَرِيرٞ﴾[فاطر: ۳۳]. «و لباسشان در بهشت ابریشم است».

﴿مُّتَّكِ‍ِٔينَ فِيهَا عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِ﴾آن‌ها در بهشت با آرامش خاطر آسوده بر تخت‌هایی که با پرده‌های آراسته شده پوشیده شده‌اند تکیه می‌زنند. ﴿لَا يَرَوۡنَ فِيهَا شَمۡسٗا وَلَا زَمۡهَرِيرٗا﴾و در بهشت نه گرمای خورشید را می‌بینند و نه از سوز و سرما به آن‌ها می‌رسد بلکه در همه اوقات در سایه‌ای گوارا که نه سرد است و نه گرم به سر می‌برند طوری که از آن لذت می‌برند و با گرما و سرما اذیت نمی‌شوند.

﴿وَدَانِيَةً عَلَيۡهِمۡ ظِلَٰلُهَا وَذُلِّلَتۡ قُطُوفُهَا تَذۡلِيلٗا١٤﴾و میوه‌های بهشت چنان به آنان نزدیک می‌گردد که در حالت نشسه و ایستاده در حالی که خوابیده‌اند به آن دسترسی دارند. ﴿وَيُطَافُ عَلَيۡهِم بِ‍َٔانِيَةٖ مِّن فِضَّةٖ وَأَكۡوَابٖ كَانَتۡ قَوَارِيرَا۠١٥﴾و پسران و خدمتگزاران اهل بهشت ظرف‌های نقره‌ای و لیوان‌های بلورین شراب را میان آنان می‌گردانند.

﴿قَوَارِيرَاْ مِن فِضَّةٖ﴾لیوان‌های بلورینی که از نقره هستند اما همانند شیشه شفاف و درخشانند. و این بسیار عجیب است که نقره به آن ضخامت همانند بلور و شفاف باشد. ﴿قَدَّرُوهَا تَقۡدِيرٗا﴾خدمتگزاران بهشتی به اندازه‌ی که آنان سیراب شوند در این لیوان‌ها شراب می‌ریزند، نه زیاد و نه کم، چون اگر از اندازه بیشتر باشد از لذت آن کاسته می‌گردد و اگر به اندازه نباشد آن‌ها سیراب نمی‌شوند.

و احتمال دارد که منظور این باشد که بهشتیان آن‌را طوری اندازه گیری کرده‌اند که به دلخواه آنان است و هرچقدر دلشان بخواهد فراهم می‌گردد. ﴿وَيُسۡقَوۡنَ فِيهَا كَأۡسٗا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلًا١٧﴾و در بهشت جام‌های شرابی به آنان داده می‌شود که با زنجبیل آمیخته شده است تا مزّه و بوی آن بهتر شود.

﴿عَيۡنٗا فِيهَا تُسَمَّىٰ سَلۡسَبِيلٗا١٨﴾این چشمه به خاطر آن که شفاف و لذیذ و زیباست سلسبیل نامیده می‌شود. ﴿وَيَطُوفُ عَلَيۡهِمۡ﴾و برای آوردن خوراک و نوشیدنی اهل بهشت و خدمتشان ﴿وِلۡدَٰنٞ مُّخَلَّدُونَ﴾نوجوانانی بر آنان رفت و آمد می‌کنند که جاودانه‌اند. یعنی برای بقا آفریده شده‌اند این‌ها تغییر نمی‌کنند و پیر نمی‌شوند و در نهایت زیبایی هستند. ﴿إِذَا رَأَيۡتَهُمۡ حَسِبۡتَهُمۡ لُؤۡلُؤٗا مَّنثُورٗا﴾هرگاه آنان را درحالیکه برای خدمت پیشینیان پراکنده هستند ببینی از بس که زیبا هستند چنان می‌پنداری که انگار آن‌ها مروارید پراکنده هستند. اهل بهشت از این که خدمت گزاران آن‌ها نوجوانانی جاودان هستند کاملا لذت می‌برند، وجوانانی که بهشتیان از دیدن آن‌ها شاد می‌شوند. آن نوجوانان با آرامش به دنبال بهشتیان وارد خانه‌هایشان می‌شوند و هر آنچه بخواهند برایشان می‌آورند.

﴿وَإِذَا رَأَيۡتَ ثَمَّ رَأَيۡتَ نَعِيمٗا وَمُلۡكٗا كَبِيرًا٢٠﴾و هرگاه به اهل بهشت و نعمت‌های کاملی که دارند نگاه کنی نعمت بسیار و فرمانروایی بزرگی را می‌بینی. یک نفر بهشتی را می‌بینی که منازل و اتاق‌های مزین زیادی دارد که قابل وصف نیست و باغ‌های سرسبز و میوه‌های در دسترس و لذیذ و رودبارهای روان و باغ‌های زیبا و پرندگانی دارند که نغمه‌های دل‌انگیزسر می‌دهند و مایه شادی دل‌ها می‌گردند. او همسرانی بی‌نهایت زیبا دارد و دارای هر نوع زیبایی ظاهری و باطنی می‌باشند که دل‌ها از آنان سرشار از سرور و شادی می‌گردند.

در اطراف هر بهشتی نوجوانان و خدمتگزارانی وجود دارد که همیشه نوجوان هستند و جاودانه‌اند و سبب آرامش و راحتی او می‌گردند. علاوه بر این و مهم‌تر از همه این است که ساکنان بهشت رضایت پروردگار را به دست می‌آورند و سخنان او را می‌شنوند و از نزدیک بودن وی لذت می‌برند و از این که همیشه در بهشت ماندگار هستند و نیز از خشنودی خداوند شادمان و مسرور می‌گردند، و هر لحظه و هر زمان نعمت‌هایشان افزوده می‌گردد.

پس پاک است صاحب فرمان روایی و خداوند حق، خداوندی که گنجینه‌های او تمام نمی‌شود و خیر و برکت او کم نمی‌گردد. پس همان‌طور که اوصاف او نهایت و پایانی ندارد نیکی و احسانش نیز بی‌پایان است.

﴿عَٰلِيَهُمۡ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضۡرٞ﴾لباس‌های سبز ابریشمی که برخی نازک و برخی ضخیم است آنان را آراسته است. ابریشم نازک و ابریشم ضخیم بالاترین نوع ابریشم می‌باشد. ﴿وَحُلُّوٓاْ أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٖ﴾و به دست زنان و مردان بهشتی دستبندهایی از نقره زده می‌شود. این وعده‌ای است که خداوند داده و وعده خداوند تحقّق یافتنی است چون هیچ‌کس از خداوند راست گوتر نیست.

﴿وَسَقَىٰهُمۡ رَبُّهُمۡ شَرَابٗا طَهُورًا﴾و پروردگارشان به آنان شرابی پاکیزه می‌نوشاند که هیچ آلودگی در آن نیست و شکم‌هایشان را از هر بیماری و آلودگی پاک می‌نماید. ﴿إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمۡ جَزَآءٗ﴾این پاداش فراوان جزای کارهاییست که در گذشته انجام داده‌اید. ﴿وَكَانَ سَعۡيُكُم مَّشۡكُورًا﴾و تلاش و کوشش شما مورد قدردانی واقع می‌شود، و در برابر تلاش کم شما خداوند نعمت‌های بسیاری به شما می‌دهد.

آیه‌ی ۲۶-۲۳:

﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡقُرۡءَانَ تَنزِيلٗا٢٣﴾[الإنسان: ۲۳]. «بی‌گمان ما خودمان قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم».

﴿فَٱصۡبِرۡ لِحُكۡمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعۡ مِنۡهُمۡ ءَاثِمًا أَوۡ كَفُورٗا٢٤﴾[الإنسان: ۲۴]. «پس بر حکم پروردگارت شکیبا باش و از گناهکار یا ناسپاس آنان فرمان مبر».

﴿وَٱذۡكُرِ ٱسۡمَ رَبِّكَ بُكۡرَةٗ وَأَصِيلٗا٢٥﴾[الإنسان: ۲۵]. «و نام پروردگارت را صبح و شام یاد کن».

﴿وَمِنَ ٱلَّيۡلِ فَٱسۡجُدۡ لَهُۥ وَسَبِّحۡهُ لَيۡلٗا طَوِيلًا٢٦﴾[الإنسان: ۲۶]. «و (در بخشی) از شب برایش نماز بگذار و در بخش بلندی از شب او را به پاکی یاد کن».

وقتی خداوند نعمت‌های بهشت را ذکر کرد، فرمود: ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡقُرۡءَانَ تَنزِيلٗا٢٣﴾بدون شک ما قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم و در قرآن وعده و وعید بیان شده است و همه آنچه که بندگان نیاز دارند در آن بیان شده، و در آن به اطاعت از اوامر الهی و اجرای مقررات کامل خداوندی و شکیبایی بر آن امر شده است.

بنابراین فرمود: ﴿فَٱصۡبِرۡ لِحُكۡمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعۡ مِنۡهُمۡ ءَاثِمًا أَوۡ كَفُورٗا٢٤﴾در برابر حکم تقدیری خداوند صبر داشته باش و بر اجرای فرمان دینی او شکیبایی کن و نباید هیچ مانعی تو را از اجرای دستورات الهی باز دارد. و از مخالفانی که مرتکب گناه می‌شوند و ناسپاسی می‌کنند اطاعت مکن چون اطاعت از کافران و بزهکاران و فاسقان نافرمانی از خداست، زیرا آن‌ها جز به آنچه هوای نفس می‌خواهد فرمان نمی‌دهند.

و از آن جا که صبر و شکیبایی ناشی از فرمان برداری خدا و کثرت ذکراوست، خداوند به این کار فرمان داد و فرمود: ﴿وَٱذۡكُرِ ٱسۡمَ رَبِّكَ بُكۡرَةٗ وَأَصِيلٗا٢٥﴾و در اول روز و آخر آن پروردگارت را یاد کن. پس نمازهای فرض و نفل و ذکر و تسبیح و تهلیل و تکبیر در این اوقات داخل است.

﴿وَمِنَ ٱلَّيۡلِ فَٱسۡجُدۡ لَهُ﴾و در شب برای خدا بسیار سجده کن. یعنی بسیار نماز بگزار. ﴿وَسَبِّحۡهُ لَيۡلٗا طَوِيلًا﴾و در بخش بزرگی از شب او را به پاکی یاد کن. و این امر مطلق با آنچه قبلا بیان شد مقّید گردیده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١ قُمِ ٱلَّيۡلَ إِلَّا قَلِيلٗا٢ نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِيلًا٣ أَوۡ زِدۡ عَلَيۡهِ﴾[المزمل: ۱-۴]. «ای جامه به خود پیچیده! شب را به نماز بایست مگر اندکی، نیمی از شب به نماز ایست یا از نیمه آن بکاه یا به آن بیفزای».

آیه‌ی ۳۱-۲۷:

﴿إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ يُحِبُّونَ ٱلۡعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَآءَهُمۡ يَوۡمٗا ثَقِيلٗا٢٧﴾[الإنسان: ۲۷]. «بی‌گمان اینان دنیا را دوست می‌دارند و روز سخت و دشوار آخرت را پشت سر خویش می‌افکنند».

﴿نَّحۡنُ خَلَقۡنَٰهُمۡ وَشَدَدۡنَآ أَسۡرَهُمۡۖ وَإِذَا شِئۡنَا بَدَّلۡنَآ أَمۡثَٰلَهُمۡ تَبۡدِيلًا٢٨﴾[الإنسان: ۲۸]. «ما آنان‌را آفریده‌ایم و آفرینش انهار استوار و محکم کرده‌ایم و هر وقت بخواهیم مانند آنان‌را چنانکه باید جایگزین می‌کنیم».

﴿إِنَّ هَٰذِهِۦ تَذۡكِرَةٞۖ فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ سَبِيلٗا٢٩﴾[الإنسان: ۲۹]. «بی‌گمان این پندی است، پس هرکس که بخواهد به‌سوی پروردگارش راهی (درپیش) گیرد».

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمٗا٣٠﴾[الإنسان: ۳۰]. «شما نمی‌توانید بخواهید مگر این که خدا بخواهد بی‌گمان خداوند بس آگاه و کار بجاست».

﴿يُدۡخِلُ مَن يَشَآءُ فِي رَحۡمَتِهِۦۚ وَٱلظَّٰلِمِينَ أَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابًا أَلِيمَۢا٣١﴾[الإنسان: ۳۱]. «خداوند هرکس را بخوهد مشمول رحمت خود می‌گرداند. و برای ستمکاران عذاب دردناکی را فراهم ساخته است».

﴿إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ يُحِبُّونَ ٱلۡعَاجِلَةَ﴾کسانی‌که تو را تکذیب می‌کنند با وجود اینکه آیات برای آن‌ها بیان شده و تشویق شده‌اند و بیم داده شده‌اند این آیات و تشویق‌ها در حق آنان سودمند واقع نگردیده بلکه همواره زندگی دنیا را دوست می‌دارند و به آن دل می‌بندند.

﴿وَيَذَرُونَ وَرَآءَهُمۡ يَوۡمٗا ثَقِيلٗا﴾و برای روز دشوری که در پیش دارند عمل نمی‌کنند و آن را فراموش می‌نمایند. و آن روز قیامت است که مقدار آن به اندازه‌ی پنجاه هزار سال است. و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿يَقُولُ ٱلۡكَٰفِرُونَ هَٰذَا يَوۡمٌ عَسِرٞ﴾[القمر: ۸]. «کافران می‌گویند: این روزِ دشواری است».

پس کافران انگار فقط برای زندگی دنیا و اقامت در آن آفریده شده‌اند. سپس بر زنده شدن آن‌ها پس از مرگ از یک دلیل عقلی استدلال کرد و آن آفرینش نخستین است. پس فرمود: ﴿نَّحۡنُ خَلَقۡنَٰهُمۡ﴾ما آن‌ها را از عدم و نیستی آفریده‌ایم، ﴿وَشَدَدۡنَآ أَسۡرَهُمۡ﴾و آفرینش آنها را با رگ و عصب و توانایی‌های ظاهری و باطنی استوار و محکم کرده‌ایم، به گونه‌ای که بدن آن‌ها کامل است و هرچه بخواهند می‌توانند انجام دهند. پس کسی که آن‌ها را به این حالت آفریده است می‌تواند آنان را پس از مردنشان برای سزا و جزا زنده کند. و کسی‌که در این جهان آفرینش آن‌ها را به مراحل مختلفی درآورده است شایسته او نیست که آن‌ها را بیهوده و بی‌هدف رها کند بدون این که امر و نهی شوند و پاداش و سزا ببینند. بنابراین فرمود: ﴿وَإِذَا شِئۡنَا بَدَّلۡنَآ أَمۡثَٰلَهُمۡ تَبۡدِيلًا﴾و اگر بخواهیم ذات آنان را برای رستاخیز، باری دیگر ـ به صورتی متفاوت (ولی) همانند آنها ـ می‌آفرینیم.

﴿إِنَّ هَٰذِهِۦ تَذۡكِرَةٞ﴾همانا این پندی است که مومن از آن پند می‌پذیرد و از ترساندن و تشویقی که در آن است بهره‌مند می‌شود. ﴿فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ سَبِيلٗا﴾و هرکس که بخواهد راهی به‌سوی پروردگارش در پیش گیرد. یعنی راهی را در پیش بگیرد که او را به پروردگارش می‌رساند. پس خداوند حق و هدایت را بیان می‌نماید سپس به انسان اختیار می‌دهد تا به وسیله آن راه رهنمود گردد یا از آن گریزان شود، و این برای اقامه حجّت است.

﴿لِّيَهۡلِكَ مَنۡ هَلَكَ عَنۢ بَيِّنَةٖ﴾[الأنفال: ۴۲]. «تا هرکس که هلاک می‌گردد از روی دلیل هلاک شود و هرکس که زنده می‌گردد از روی دلیل زنده بماند».

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ﴾و شما نمی‌توانید مگر این که خدا بخواهد، چون مشیت و خواست خداوند نافذ است. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمٗا﴾و خداوند دانای فرزانه است و در هدایت کردن فرد هدایت یافته و گمراه ساختن فرد گمراه حکمت دارد.

﴿يُدۡخِلُ مَن يَشَآءُ فِي رَحۡمَتِهِ﴾هرکس را که بخواهد مورد لطف و توّجه خویش قرار می‌دهد و به او توفیق می‌دهد تا از اسباب سعادت استفاده ببرد و او را به راه‌های هدایت رهنمود می‌سازد. ﴿وَٱلظَّٰلِمِينَ أَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابًا أَلِيمَۢا﴾و خداوند برای ستمکارانی که شقاوت را بر هدایت ترجیح داده‌اند، به جزای ستمگری و تجاوزشان عذاب دردناکی فراهم ساخته است.

پایان تفسیر سوره‌ی إنسان