تفسیر سوره‌ی مطففین

مکی و ۳۶ آیه است.

آیه‌ی ۶-۱:

﴿وَيۡلٞ لِّلۡمُطَفِّفِينَ١﴾[المطففین: ۱]. «وای به حال کاهندگان (از حقوق مردم)».

﴿ٱلَّذِينَ إِذَا ٱكۡتَالُواْ عَلَى ٱلنَّاسِ يَسۡتَوۡفُونَ٢﴾[المطففین: ۲]. «کسانی‌که چون (برای خود) پیمانه زنند از مردم به تمام و کمال دریافت می‌دارند».

﴿وَإِذَا كَالُوهُمۡ أَو وَّزَنُوهُمۡ يُخۡسِرُونَ٣﴾[المطففین: ۳]. «و هنگامی‌که برای دیگران پیمانه می‌زنند یا وزن می‌کنند کم می‌گذارند».

﴿أَلَا يَظُنُّ أُوْلَٰٓئِكَ أَنَّهُم مَّبۡعُوثُونَ٤﴾[المطففین: ۴]. «آیا اینان نمی‌دانند که دوباره زنده می‌شوند».

﴿لِيَوۡمٍ عَظِيمٖ٥﴾[المطففین: ۵]. «در روزی (بس) بزرگ».

﴿يَوۡمَ يَقُومُ ٱلنَّاسُ لِرَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٦﴾[المطففین: ۶]. «روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می‌ایستند».

﴿وَيۡلٞ لِّلۡمُطَفِّفِينَ١﴾«ویل» کلمه عذاب و عقاب است. و «مطففین» را خداوند اینگونه تفسیر کرده است: ﴿ٱلَّذِينَ إِذَا ٱكۡتَالُواْ عَلَى ٱلنَّاسِ يَسۡتَوۡفُونَ٢﴾کسانی‌که وقتی برای خود پیمانه می‌زنند به تمام و کمال و بدون کم و کاست از مردم دریافت می‌دارند.

﴿وَإِذَا كَالُوهُمۡ أَو وَّزَنُوهُمۡ يُخۡسِرُونَ٣﴾و هنگامی‌که می‌خواهند حق مردم را که بر آن‌هاست وزن کنند و بدهند از آن می‌کاهند و به اندازه لازم نمی‌دهند. از آن کم می‌کنند، یا به وسیله پیمانه و ترازویی که کم نشان می‌دهند حق آن‌ها را پایمال می‌کنند و یا این که پیمانه و ترازو را پر نمی‌کنند و یا از راه‌های دیگری از حق مردم می‌کاهند.

پس کسی که به زور و یا از راه دزدی اموال مردم را از دستشان می‌گیرد به طریق اولی سزاوار چنین عذابی است. آیه دلالت می‌کند که انسان هم چنان که حق خود را از مردم می‌گیرد باید حق مردم را نیز در معاملات به آنها بدهد. بلکه حجت و سخن هم در این داخل است، پس همان‌طور که عادت بر این است که دو فردِ مناظره‌گر هریک می‌کوشد تا دلایل خود را ارائه دهد بر او لازم است که دلیل طرف خودش را که خود آن را نمی‌داند بیان کند. و همان طور که به دلایل خود می‌نگرد دلایل طرف راهم نگاه کند. و در این جا، انصاف از تعصب و فروتنی از تکبر و خردمندی از بی‌خردی مشخص می‌گردد.

از خداوند می‌خواهیم که ما را بر انجام هر کار خیری توفیق دهد. سپس خداوند کاهندگان را تهدید کرد و از حالتشان و از آنچه که بر آن بودند اظهار شگفتی نمود و فرمود: ﴿أَلَا يَظُنُّ أُوْلَٰٓئِكَ أَنَّهُم مَّبۡعُوثُونَ٤ لِيَوۡمٍ عَظِيمٖ٥ يَوۡمَ يَقُومُ ٱلنَّاسُ لِرَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٦﴾پس آنچه به آن‌ها جرأت داد که از حقوق مردم بکاهند ایمان نداشتن آن‌ها به روز قیامت است و اگر به قیامت ایمان داشتند و می‌دانستند روزی در پیشگاه خدا می‌ایستند و آن‌ها را در مورد همه چیز بازخواست می‌کند از این کارها دست می‌کشیدند و از آن توبه می‌کردند.

آیه‌ی ۱۷-۷:

﴿كَلَّآ إِنَّ كِتَٰبَ ٱلۡفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٖ٧﴾[المطففین: ۷]. «حتماً نامۀ کردار بدکاران در سجین قرار دارد».

﴿وَمَآ أَدۡرَىٰكَ مَا سِجِّينٞ٨﴾[المطففین: ۸]. «و تو چه می‌دانی که سجین چه و چگونه است»؟.

﴿كِتَٰبٞ مَّرۡقُومٞ٩﴾[المطففین: ۹]. «کتاب نوشتۀ شده‌ای است».

﴿وَيۡلٞ يَوۡمَئِذٖ لِّلۡمُكَذِّبِينَ١٠﴾[المطففین: ۱۰]. «در آن روز وای به حال تکذیب‌کنندگان».

﴿ٱلَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوۡمِ ٱلدِّينِ١١﴾[المطففین: ۱۱]. «آن کسانی‌که روز جزا را دروغ می‌انگارند».

﴿وَمَا يُكَذِّبُ بِهِۦٓ إِلَّا كُلُّ مُعۡتَدٍ أَثِيمٍ١٢﴾[المطففین: ۱۲]. «و جز تجاوزگر گناه‌کار کسی آن را دروغ نمی‌انگارد».

﴿إِذَا تُتۡلَىٰ عَلَيۡهِ ءَايَٰتُنَا قَالَ أَسَٰطِيرُ ٱلۡأَوَّلِينَ١٣﴾[المطففین: ۱۳]. «چون آیات ما بر او خوانده شود می‌گوید: افسانه‌های پیشینیان است».

﴿كَلَّاۖ بَلۡۜ رَانَ عَلَىٰ قُلُوبِهِم مَّا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ١٤﴾[المطففین: ۱۴]. «چنین نیست (که می‌گویند) بلکه کردار و تلاش ایشان دل‌هایشان را زنگ‌زده کرده است».

﴿كَلَّآ إِنَّهُمۡ عَن رَّبِّهِمۡ يَوۡمَئِذٖ لَّمَحۡجُوبُونَ١٥﴾[المطففین: ۱۵]. «چنین نیست (که می‌گویند) بی‌گمان آنان آن روز از (لقای) پروردگارشان در حجاب‌اند».

﴿ثُمَّ إِنَّهُمۡ لَصَالُواْ ٱلۡجَحِيمِ١٦﴾[المطففین: ۱۶]. «سپس آنان داخل آتش دوزخ می‌گردند و در آن می‌سوزند».

﴿ثُمَّ يُقَالُ هَٰذَا ٱلَّذِي كُنتُم بِهِۦ تُكَذِّبُونَ١٧﴾[المطففین: ۱۷]. «سپس به آنها گفته می‌شود: این است آنچه آن‌را دروع می‌انگاشتید».

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿كَلَّآ إِنَّ كِتَٰبَ ٱلۡفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٖ٧﴾به درستی که نامه اعمال بدکاران در سجین است. و این همه بدکاران را از نوع کافران و منافقان و فاسقان شامل می‌شود. و «سجّین» را چنین تفسیر کرد: ﴿وَمَآ أَدۡرَىٰكَ مَا سِجِّينٞ٨ كِتَٰبٞ مَّرۡقُومٞ٩﴾کتابی است که اعمال پلید و زشت آن‌ها در آن‌ها نوشته شده است.

«سجّین» جای تنگ و دشواری است. « سجّین» ضد «علیین» است. «علیین» محلی است که نامه اعمال نیکوکاران در آن قرار دارد، همچنان که بیان خواهد شد. و گفته شده «سجین» زیرزمین هفتم قرارگاه بدکاران است.

﴿وَيۡلٞ يَوۡمَئِذٖ لِّلۡمُكَذِّبِينَ١٠ ٱلَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوۡمِ ٱلدِّينِ١١﴾وای به حال تکذیب کنندگان، آن‌هایی که روز جزا را تکذیب می‌کنند.

﴿وَمَا يُكَذِّبُ بِهِۦٓ إِلَّا كُلُّ مُعۡتَدٍ أَثِيمٍ١٢﴾و جز کسی‌که بر محارم الهی تجاوز کرده و پا را از حلال فراتر گذاشته و بسیار گناهکار است آن را تذکیب نمی‌کند. چنین کسی دشمنی‌اش او را وادار می‌کند تا تکذیب نماید و تکبرش برای او ایجاب می‌نماید تا حق را نپذیرد. بنابراین فرمود: ﴿إِذَا تُتۡلَىٰ عَلَيۡهِ ءَايَٰتُنَا﴾وقتی آیات ما که بر حق و بر راست بودن آنچه پیامبران آورده‌اند دلالت می‌کند بر او خوانده شود آن را تکذیب می‌کند و به مخالفت با آن برمی‌خیزد، ﴿قَالَ أَسَٰطِيرُ ٱلۡأَوَّلِينَ﴾و می‌گوید: این افسانه‌های پیشینیان و حکایت‌های امت‌های گذشته است و از جانب خدا نیست.

تکذیب کنندگان این را از روی عناد و تکبر می‌گویند. امّا کسی که انصاف داشته باشد و هدف و مقصود او تبعیت از حق روشن باشد روز جزا را تکذیب نمی‌کند چون خداوند چنان دلایل قطعی و روشنی برای اثبات روز قیامت ارائه داده‌است که آن‌را تبدیل به حق و یقین کرده است و آن‌ها همان طور که با چشم خود خورشید را می‌بینند با جشم خود حقانیت آمدن روز جزا را می‌بینند.

اما کسی‌که کردارش بر دلش زنگار بسته است و گناهانش او را پوشانده‌اند از حق بازداشته می‌شود و حق را نمی‌بیند.

پس همان‌طور که دلِ چنین کسی از دیدن آیات الهی در حجاب است در روز قیامت نیز از لقای پروردگارشان در حجاب خواهند بود. و این سزای تکذیب است. ﴿ثُمَّ إِنَّهُمۡ﴾سپس آنان همراه با این عقوبت شدید ﴿لَصَالُواْ ٱلۡجَحِيمِ﴾به جهنم در خواهند آمد. سپس با توبیخ و سرزنش به آن‌ها گفته می‌شود: ﴿هَٰذَا ٱلَّذِي كُنتُم بِهِۦ تُكَذِّبُونَ﴾این همان دوزخی است که آن را تکذیب می‌کردید.

پس سه نوع عذاب را برای آن‌ها بیان کرد که عبارتند از : عذاب دوزخ، عذاب سرزنش و توبیخ، و عذاب در حجاب ماندن از لقای پروردگار جهانیان. محجوب بودن آن‌ها از دیدار پروردگار به خاطر آن است که خداوند بر آن‌ها خشمگین می‌باشد و این برایشان از عذاب دوزخ بزرگ‌تر است.

مفهوم آیه دلالت می‌کند که مومنان پروردگارشان را در روز قیامت و در بهشت می‌بینند و از نگاه کردن به خدا لذت می‌برند و این برایشان از همه شادی‌ها لذت بخش‌تر است و آن‌ها از سخن گفتن خداوند با آن‌ها شاد می‌گردند و از نزدیک بودن به او خوشحال و مسرور می‌شوند. همان‌طور که خداوند در چندین آیه از قرآن این را بیان کرده و به تواتر نیز از پیامبرصنفل شده است.

در این آیات آدمی از ارتکاب گناهان برحذر داشته شده چون گناهان به تدریج دل را زنگار زده می‌کنند تا این که نور دل از بین می‌رود و حقائق را وارونه می‌بیند آنگاه باطل را حق و حق را باطل می‌بیند و این از بزرگترین سزاهای گناهان است.

آیه‌ی ۲۸-۱۸:

﴿كَلَّآ إِنَّ كِتَٰبَ ٱلۡأَبۡرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ١٨﴾[المطففین: ۱۸]. «و به‌درستی که نامه‌ی کردار نیکان در (علیّین) قرار دارد».

﴿وَمَآ أَدۡرَىٰكَ مَا عِلِّيُّونَ١٩﴾[المطففین: ۱۹]. «و تو چه می‌دانی که (علیّین) چه و چگونه است».

﴿كِتَٰبٞ مَّرۡقُومٞ٢٠﴾[المطففین: ۲۰]. «کتابِ نوشته‌ شده‌ای است».

﴿يَشۡهَدُهُ ٱلۡمُقَرَّبُونَ٢١﴾[المطففین: ۲۱]. «فرشتگان مقرب در آن‌جا حضور می‌یابند».

﴿إِنَّ ٱلۡأَبۡرَارَ لَفِي نَعِيمٍ٢٢﴾[المطففین: ۲۲]. «بی‌گمان نیکان در نعمت‌اند».

﴿عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِ يَنظُرُونَ٢٣﴾[المطففین: ۲۳]. «بر تخت‌ها (نشسته‌اند و) می‌نگرند».

﴿تَعۡرِفُ فِي وُجُوهِهِمۡ نَضۡرَةَ ٱلنَّعِيمِ٢٤﴾[المطففین: ۲۴]. «خوشی و خرّمیِ نعمت را در چهره‌هایشان می‌بینی».

﴿يُسۡقَوۡنَ مِن رَّحِيقٖ مَّخۡتُومٍ٢٥﴾[المطففین: ۲۵]. «و از شراب نابِ مُهر شده به آنان می‌نوشانند».

﴿خِتَٰمُهُۥ مِسۡكٞۚ وَفِي ذَٰلِكَ فَلۡيَتَنَافَسِ ٱلۡمُتَنَٰفِسُونَ٢٦﴾[المطففین: ۲۶]. «مُهر دربند آن از مشک است و راغبان باید به همین (شراب ناب) رغبت کنند».

﴿وَمِزَاجُهُۥ مِن تَسۡنِيمٍ٢٧﴾[المطففین: ۲۷]. «و آمیزۀ آن از تسنیم است».

﴿عَيۡنٗا يَشۡرَبُ بِهَا ٱلۡمُقَرَّبُونَ٢٨﴾[المطففین: ۲۸]. «(تسنیم) چشمه‌ای است که مقرّبان از آن می‌نوشند».

وقتی بیان کرد که نامه اعمال بدکاران در پائین‌ترین و تنگ‌ترین جا قرار دارد بیان داشت که نامه اعمال نیکان در بالاترین و گشاده‌ترین جا قرار دارد و کتابشان، ﴿كِتَٰبٞ مَّرۡقُومٞ٢٠ يَشۡهَدُهُ ٱلۡمُقَرَّبُونَ٢١﴾کتاب نوشته شده‌ای که فرشتگان و ارواح پیامبران و صدیقان و شهیدان در آن حاضر می‌گردند و خداوند در ملکوت اعلی از آنان نام می‌برد. و «علیون» نام بالاترین جای بهشت است.

پس وقتی نامه اعمالشان را بیان کرد و فرمود که آن‌ها در نعمت‌اند یعنی از همه‌ی نعمت‌های قلبی و روحی و جسمی برخوردارند.

﴿عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِ يَنظُرُونَ٢٣﴾بر تخت‌های نشسته‌اند که با فرش‌ها و پرده‌های زیبا آراسته شده‌اند و به نعمت‌هایی که خداوند برایشان فراهم کرده است نیز به سیمای پروردگار نگاه می‌کنند. ﴿تَعۡرِفُ﴾شما که به آنان نگاه می‌کنی، می‌بینی ﴿فِي وُجُوهِهِمۡ نَضۡرَةَ ٱلنَّعِيمِ﴾شادابی و آثار نعمت‌ها را در رخسارشان. یعنی به خاطر بهره‌مندی از نعمت‌های خدا چهره‌هایشان‌تر و تازه و خرم و خوش است، چون برخورداری مستمر از شادی‌ها چهره را نورانی می‌کند و آن را زیبا می‌گرداند.

﴿يُسۡقَوۡنَ مِن رَّحِيقٖ مَّخۡتُومٍ٢٥﴾آنان از شراب ناب ِ مُهر شده نوشانده می‌شوند. یعنی از بهترین و لذیذترین شراب زلال و خالص به آنان داده می‌شود. ﴿خِتَٰمُهُۥ مِسۡكٞ﴾احتمال دارد که منظور این باشد که آنچه شراب را فاسد می‌کند و یا از لذت آن می‌کاهد راهی به این شراب ندارد، و چیزی که مانع این اتفاق خواهد شد آن مُهر و درپوش مشکباری است که بر روی آن شراب نهاده شده است.

و احتمال دارد که منظور این باشد که مقدار شرابی که در آخر ظرف باقی می‌ماند مشکی و خوش بو است. پس این که در دنیا معمولا ته مانده شراب را می‌ریزند در جنت چنین نخواهد بود. ﴿وَفِي ذَٰلِكَ فَلۡيَتَنَافَسِ ٱلۡمُتَنَٰفِسُونَ﴾و برای به دست آوردن این نعمت پایدار که زیبایی و مقدار آن را کسی جز خدا نمی‌داند باید با انجام دادن کارهایی که آدمی را به این نعمت می‌رساند از همدیگر پیشی بگیرند و این بهترین چیز است و باید گرانبهاترین چیزها را برای به دست آوردن آن صرف نمود.

﴿وَمِزَاجُهُۥ مِن تَسۡنِيمٍ٢٧﴾این شراب آمیزه‌اش از تسنیم است ﴿عَيۡنٗا يَشۡرَبُ بِهَا ٱلۡمُقَرَّبُونَ٢٨﴾تسنیم چشمه‌ای است که تنها مقربان از آن می‌نوشند و به طور مطلق بالاترین نوشیدنی بهشت است. بنابراین، ویژه مقربان است، آن‌هایی که مقامشان از همه مردم بالاتر است. و «تسنیم» با شراب ناب و دیگر نوشیدنی‌های لذیذ برای «اصحاب الیمین» یعنی یاران راست آمیخته شده است.

آیه‌ی ۳۶-۲۹:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ أَجۡرَمُواْ كَانُواْ مِنَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ يَضۡحَكُونَ٢٩﴾[المطففین: ۲۹]. «بی‌گمان گناهکاران به مؤمنان می‌خندیدند».

﴿وَإِذَا مَرُّواْ بِهِمۡ يَتَغَامَزُونَ٣٠﴾[المطففین: ۳۰]. «و چون بر آنان می‌گذشتند (به‌هم دیگر) اشارت می‌کردند».

﴿وَإِذَا ٱنقَلَبُوٓاْ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِمُ ٱنقَلَبُواْ فَكِهِينَ٣١﴾[المطففین: ۳۱]. «و هنگامی‌که گناهکاران به نزد خانواده‌شان بازمی‌گشتند شادمان برمی‌گشتند».

﴿وَإِذَا رَأَوۡهُمۡ قَالُوٓاْ إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ لَضَآلُّونَ٣٢﴾[المطففین: ۳۲]. «و هنگامی‌که مؤمنان را می‌دیدند می‌گفتند: بی‌گمان اینان گمراهند».

﴿وَمَآ أُرۡسِلُواْ عَلَيۡهِمۡ حَٰفِظِينَ٣٣﴾[المطففین: ۳۳]. «و بر آنان نگهبانانی فرستاده نشده‌اند».

﴿فَٱلۡيَوۡمَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنَ ٱلۡكُفَّارِ يَضۡحَكُونَ٣٤﴾[المطففین: ۳۴]. «پس امروز مؤمنان به کافران می‌خندند».

﴿عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِ يَنظُرُونَ٣٥﴾[المطففین: ۳۵]. «بر تخت‌ها (تکیه می‌زنند) و می‌نگرند».

﴿هَلۡ ثُوِّبَ ٱلۡكُفَّارُ مَا كَانُواْ يَفۡعَلُونَ٣٦﴾[المطففین: ۳۶]. «آیا به کافران پاداش و سزای کارهایی که می‌کرده‌اند داده شده است».

وقتی خداوند متعال سزای گناهکاران و پاداش نیکوکاران را بیان کرد و تفاوت بزرگ میان آنها را ذکر نمود خبر داد که گناهکاران در دنیا مومنان را به تمسخر و استهزا می‌گرفتند و به آنان می‌خندیدند و هنگامی‌که مؤمنان از کنار ایشان می‌گذشتند با اشارات سر و دست آنان را مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌دادند و با وجود این مطمئن بودند و هیچ احساسی ترسی نمی‌کردند.

﴿وَإِذَا ٱنقَلَبُوٓاْ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِمُ ٱنقَلَبُواْ فَكِهِينَ٣١﴾و به هنگام صبح و شام وقتی به نزد خانواده‌شان برمی گشتند شاد و مسرور باز می‌گشتند و این نهایت غرور و سرکشی است، زیرا آن‌ها با این که بدترین کار را کرده بودند باز هم احساس آرامش می‌نمودند، گویا که از جانب خداوند عهد و پیمانی آمده است که آن‌ها اهل سعادت و خوشبختی هستند.

آن‌ها برای خود حکم کردند که اهل هدایت می‌باشند و مومنان گمراهند و این دروغی بود که بر خداوند می‌بستند و به خود جرأت دادند و بدون آگاهی بر خداوند دروغ بستند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَآ أُرۡسِلُواْ عَلَيۡهِمۡ حَٰفِظِينَ٣٣﴾بزهکاران و مجرمان ملزم به ثبت اعمال مومنان نیستند تا برای متهم کردن آن‌ها به گمراهی بکوشند و این کارشان از لجاجت و عناد سرچشمه می‌گیرد و دلیل و حجتی ندارند. بنابراین، سزایشان در آخرت از نوع عملشان است.

﴿فَٱلۡيَوۡمَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنَ ٱلۡكُفَّارِ يَضۡحَكُونَ٣٤﴾در روز قیامت مؤمنان وقتی گناهکاران را می‌بینند که در میان عذاب می‌غلتند و به آمال و آرزوهای دروغنیشان نرسیده‌اند، به آن‌ها می‌خندند.

﴿عَلَى ٱلۡأَرَآئِكِ يَنظُرُونَ٣٥﴾مومنان در نهایت آرامش و راحتی بر تخت‌های مجلّل تکیه می‌زنند و در میان نعمت‌هایی به سر می‌برند که خداوند برایشان آماده کرده است و به چهره پروردگار می‌نگرند.

﴿هَلۡ ثُوِّبَ ٱلۡكُفَّارُ مَا كَانُواْ يَفۡعَلُونَ٣٦﴾آیا به کفار سزایی همانند کارهایی که در دنیا می‌کرده‌اند به آنان داده شده است؟ پس همانگونه که در دنیا به مومنان می‌خندیدند و آن‌ها را به گمراه بودن متهم می‌کردند، مومنان نیز در روز قیامت که به کیفر گمراهی و سرکشی آن‌ها را در عذاب و شکنجه می‌بینند به آن‌ها می‌خندند.

آری! پاداش کارهایی که می‌کردند به آنان داده شده است و این عدالت الهی و حکمت اوست و خداوند دانای حکیم است.

پایان تفسیر سوره‌ی مطففین