تفسیر سوره‌ی أعلی

مکی و ۱۹ آیه است.

آیه‌ی ۱۹-۱:

﴿سَبِّحِ ٱسۡمَ رَبِّكَ ٱلۡأَعۡلَى١﴾[الأعلى: ۱]. «نام پروردگار برترت را به پاکی یاد کن».

﴿ٱلَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ٢﴾[الأعلى: ۲]. «کسی‌که آفرید و استوار داشت».

﴿وَٱلَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰ٣﴾[الأعلى: ۳]. «و کسی‌که اندازه را مقرر کرد و راه نمود».

﴿وَٱلَّذِيٓ أَخۡرَجَ ٱلۡمَرۡعَىٰ٤﴾[الأعلى: ۴]. «و کسی‌که چراگاه را بیرون آورد».

﴿فَجَعَلَهُۥ غُثَآءً أَحۡوَىٰ٥﴾[الأعلى: ۵]. «آن‌گاه آن‌را سیاهِ خشک گرداند».

﴿سَنُقۡرِئُكَ فَلَا تَنسَىٰٓ٦﴾[الأعلى: ۶]. «ما قرآن را بر تو خواهیم خواند و تو دیگر آن‌را فراموش نخواهی کرد».

﴿إِلَّا مَا شَآءَ ٱللَّهُۚ إِنَّهُۥ يَعۡلَمُ ٱلۡجَهۡرَ وَمَا يَخۡفَىٰ٧﴾[الأعلى: ۷]. «مگر آنچه را که خدا بخواهد، به یقین او پنهان و پیدار می‌داند».

﴿وَنُيَسِّرُكَ لِلۡيُسۡرَىٰ٨﴾[الأعلى: ۸]. «و تو را برای شریعت ساده و آسان آماده می‌سازیم».

﴿فَذَكِّرۡ إِن نَّفَعَتِ ٱلذِّكۡرَىٰ٩﴾[الأعلى: ۹]. «پس اگر پند و اندرز سودمند باشد پند و اندرز بده».

﴿سَيَذَّكَّرُ مَن يَخۡشَىٰ١٠﴾[الأعلى: ۱۰]. «هرکس (از خداوند) می‌ترسد پند خواهد پذیرفت».

﴿وَيَتَجَنَّبُهَا ٱلۡأَشۡقَى١١﴾[الأعلى: ۱۱]. «و بدبخت‌ترین فرد از آن دوری خواهد گزید».

﴿ٱلَّذِي يَصۡلَى ٱلنَّارَ ٱلۡكُبۡرَىٰ١٢﴾[الأعلى: ۱۲]. «آن کسی‌که داخل بزرگترین آتش خواهد شد».

﴿ثُمَّ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَلَا يَحۡيَىٰ١٣﴾[الأعلى: ۱۳]. «آن‌گاه در آن‌جا نه می‌میرد و نه زنده می‌شود».

﴿قَدۡ أَفۡلَحَ مَن تَزَكَّىٰ١٤﴾[الأعلى: ۱۴]. «به‌راستی کسی‌که خود را پاکیزه داشت رستگار شد».

﴿وَذَكَرَ ٱسۡمَ رَبِّهِۦ فَصَلَّىٰ١٥﴾[الأعلى: ۱۵]. «و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز‌گزارد».

﴿بَلۡ تُؤۡثِرُونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا١٦﴾[الأعلى: ۱۶]. «بلکه زندگی دنیا را ترجیح می‌دهید».

﴿وَٱلۡأٓخِرَةُ خَيۡرٞ وَأَبۡقَىٰٓ١٧﴾[الأعلى: ۱۷].«و آخرت بهتر و ماندگارتر است».

﴿إِنَّ هَٰذَا لَفِي ٱلصُّحُفِ ٱلۡأُولَىٰ١٨﴾[الأعلى: ۱۸]. «بی‌گمان این در کتاب‌های پیشین بوده است».

﴿صُحُفِ إِبۡرَٰهِيمَ وَمُوسَىٰ١٩﴾[الأعلى: ۱۹]. «کتاب‌های ابراهیم و موسی».

خداوند متعال به تسبیح خود فرمان می‌دهد که متضمن ذکر و عبادت برای او و کرنش در برابر شکوه و بزرگی‌اش می‌باشد. این تسبیح، تسبیحی باشد که شایسته عظمت خداوند باشد، به این صورت که نام‌های نیکوی او یاد شوند، نام‌هایی نیکویی که به سبب معانی نیکو و عظیمی که دارند بر هر نامی برتری دارند.

نیز کارهای خداوند باید یاد شوند. از جمله کارهایش این است که او ﴿خَلَقَ فَسَوَّىٰ﴾همه مخلوقات را آفریده و آفرینش آن‌ها را محکم و زیبا نموده است.

﴿وَٱلَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰ٣﴾خداوند همه چیز را اندازه گیری کرده و همه مخلوقات را به اندازه راه نموده است. این هدایتِ عام است که هر مخلوقی را به آنچه صلاح او در آن است هدایت کرده است. نعمت‌های دنیوی از زمره هدایت مذکور می‌باشند. بنابراین فرمود: ﴿وَٱلَّذِيٓ أَخۡرَجَ ٱلۡمَرۡعَىٰ٤﴾و کسی که از آسمان آبی فرستاد و به وسیله آن انواع گیاهان و علف‌های زیادی می‌روید که مردم و چهارپایان و همه حیوانات از آن می‌خورند.

سپس بعد از آنکه مدت زمانی را به پایان برد که خداوند مقرر نموده بود در آن مدت زمان‌تر و تازه باشد، آن را درهم پیچید و ﴿فَجَعَلَهُۥ غُثَآءً أَحۡوَىٰ٥﴾آنگاه آن‌را سیاه و خشک گردانید.

و نعمت‌های دینی هم از زمره‌ی هدایت مذکور می‌باشند. بنابراین، به اساس و اصل همه نعمت‌های دینی که قرآن است اشاره کرد و فرمود: ﴿سَنُقۡرِئُكَ فَلَا تَنسَىٰٓ٦﴾کتابی را که بر تو وحی نموده‌ایم محافظت می‌کنیم و آن را در دل تو جای می‌دهیم و تو از آن چیزی را فراموش نخواهی کرد.

این مژده بزرگی از جانب خداوند به بنده و پیامبرشصاست مبنی بر این که خداوند دانشی به او می‌دهد که آن را فراموش نمی‌کند.

﴿إِلَّا مَا شَآءَ ٱللَّهُ﴾مگر آنچه که حکمت الهی اقتضا کند که آن را فراموش کنی. ﴿إِنَّهُۥ يَعۡلَمُ ٱلۡجَهۡرَ وَمَا يَخۡفَىٰ﴾و خداوند پیدا و پنهان را می‌داند و آنچه را که مصلحت بندگانش می‌باشد می‌داند. بنابراین، هرآنچه بخواهد به عنوان شریعت مقرر می‌دارد و به آن فرمان می‌دهد.

﴿وَنُيَسِّرُكَ لِلۡيُسۡرَىٰ٨﴾این نیز مژده‌ای دیگر است که خداوند همه کارهای پیامبرش را آسان می‌گرداند و آئین و شریعت او را سهل و ساده می‌نماید.

﴿فَذَكِّرۡ إِن نَّفَعَتِ ٱلذِّكۡرَىٰ٩﴾به شریعت الهی و آیات او پند بده اگر پند مورد قبول واقع گردد، و موعظه و اندرز بگو اگر کسی گوش کند، خواه از پند دادن تمام هدف آن برآورده شود یا برخی از آن برآورده گردد. مفهوم آیه این را می‌رساند که اگر پند دادن سودمند نباشد به این صورت که پند دادن به شر و بدی بیفزاید یا از خیر و خوبی بکاهد در این صورت نباید پند داد. و پند دادن مردم را به دو گروه تقسیم می‌کند، کسانی که استفاده می‌برند و کسانی که استفاده نمی‌برند.

کسانی‌که از پند استفاده می‌برند آن‌هایی هستند که از خداوند می‌ترسند و هرگاه انسان بداند که خداوند او را به خاطر کارهایی که کرده است مجازات می‌کند، و از کیفر او بهراسد، از آنچه خداوند را ناخشنود می‌نماید دوری می‌کند و برای انجام دادن کارهای خوب تلاش می‌نماید.

﴿وَيَتَجَنَّبُهَا ٱلۡأَشۡقَى١١ ٱلَّذِي يَصۡلَى ٱلنَّارَ ٱلۡكُبۡرَىٰ١٢﴾و اما کسانی‌که از پند بهره نمی‌برند بدبخت‌ترین افرادی هستند که وارد بزرگ‌ترین آتش می‌شوند و با آن می‌سوزند.

﴿ثُمَّ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَلَا يَحۡيَىٰ١٣﴾آنان عذاب دردناکی می‌بینند که هیچ‌گونه استراحت و آرامشی ندارد. تا جایی که آن‌ها آرزوی مرگ می‌کنند اما مرگ به سراغ‌شان نمی‌آید.

همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لَا يُقۡضَىٰ عَلَيۡهِمۡ فَيَمُوتُواْ وَلَا يُخَفَّفُ عَنۡهُم مِّنۡ عَذَابِهَا﴾[فاطر: ۳۶]. «نه می‌میرند و نه از عذابشان کاسته می‌گردد».

﴿قَدۡ أَفۡلَحَ مَن تَزَكَّىٰ١٤﴾هرکس که خودش را پاکیزه کند و خویشتن را از شرک ورزیدن و ستمگری و رفتارهای زشت پاک دارد قطعا رستگار است. ﴿وَذَكَرَ ٱسۡمَ رَبِّهِۦ فَصَلَّىٰ١٥﴾و به ذکر پروردگارش مشغول شود و قلبش با ذکر او اُنس بگیرد چنین کسی کارهایی می‌کند که خداوند را خشنود گرداند به خصوص نماز می‌خواهند که نماز ترازوی ایمان است. کسانی است که «تَزَکى... فَصَلَّى» را اینگونه تفسیر کرده‌اند: «زکات فطریه بدهد و نماز عید بخواند». گرچه این مفهوم را نیز شامل می‌شود اما معنی آیه تنها این نیست.

﴿بَلۡ تُؤۡثِرُونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا١٦﴾اما شما زندگانی دنیا را بر آخرت مقدم می‌دارید و نعمت از بین رونده و ناخوشِ آن را بر می‌گزینند و آخرت را رها می‌کنید. ﴿وَٱلۡأٓخِرَةُ خَيۡرٞ وَأَبۡقَىٰٓ١٧﴾در حالی که آخرت از هر نظر از دنیا بهتر و ماندگارتر است. چون آخرت سرای جاودانگی و بقاست و دنیا سرای فنا و نابودی است. پس مومنِ عاقل بهتر را رها نمی‌کند و زشت‌تر را بر نمی‌گزیند و آرامش و راحتی همیشگی را به خاطر لذت و شادمانی آنی از دست نمی‌دهد.پس محّبت دنیا و ترجیح دادن آن بر آخرت اساس هر اشتباهی است.

﴿إِنَّ هَٰذَا لَفِي ٱلصُّحُفِ ٱلۡأُولَىٰ١٨ صُحُفِ إِبۡرَٰهِيمَ وَمُوسَىٰ١٩﴾امر نیکو و اخبار خوبی که در این سوره‌ی مبارکه برایتان بیان شد منحصر به این کتاب آسمانی نیست بلکه در کتاب‌های پیشین هم آمده است از جمله کتاب‌های ابراهیم و موسی که بعد از محمّد بزرگ‌ترین و شریف‌ترین پیامبران هستند. پس این‌ها فرامینی است که در هر شریعتی آمده‌اند چون به منافع هر دوجهان بر می‌گردند و این اوامر در هر زمان و مکانی صلاح و منفعت آدمی را تامین می‌کنند.

پایان تفسیر سوره‌ی أعلی