پیشگفتار
بسم الله الرحمن الرحیم
ستایش از آن خداوند است، او را سپاس می‌گوییم و از وی آمرزش میطلبیم و از بدی‌های نفس و اعمال ناپسند خویش، به دامان او چنگ میرنیم، هرکه را خدای هدایت کرد، دچار گمراهی نشد و هرکه را او خواست گمراه شود هیچ هدایت گری پیدا نکرد. خداوند -بلند مرتبه- می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِۦ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسۡلِمُونَ ١٠٢﴾[آل‌عمران: ۱۰۲].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید آن چنان که باید از خدا ترسید از خدا بترسید (و با انجام واجبات و دوری از منهیات گوهر تقوا را به دامان گیرید) و شما (سعی کنید غافل نباشید تا چون مرگتان به ناگاه در رسد) نمیرید مگر آن که مسلمان باشید».
خداوندأمی‌فرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَةٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا كَثِيرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِي تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلَيۡكُمۡ رَقِيبٗا ١﴾[النساء: ۱].
«ای مردمان! از (خشم) پروردگارتان بپرهیزید. پروردگاری که شما را از یک انسان بیافرید و (سپس) همسرش را از نوع او آفرید، و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی (بر روی زمین) منتشر ساخت. و از (خشم) خدائی بپرهیزید که همدیگر را بدو سوگند می‌دهید و بپرهیزید از این که پیوند خویشاوندی را گسیخته دارید (و صله رحم را نادیده گیرید)، زیرا که بی‌گمان خداوند مراقب شما است (و کردار و رفتار شما از دیده او پنهان نمی‌ماند)».
خداوندأمی‌فرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَقُولُواْ قَوۡلٗا سَدِيدٗا ٧٠ يُصۡلِحۡ لَكُمۡ أَعۡمَٰلَكُمۡ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡۗ وَمَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدۡ فَازَ فَوۡزًا عَظِيمًا ٧١﴾[الأحزاب: ۷۰-۷۱].
«ای مؤمنان! از خدا بترسید (و خویشتن را با انجام خوبی‌ها و دوری از بدی‌ها از عذاب او در امان دارید) و سخن حق و درست بگوئید. * در نتیجه خدا (توفیق خیرتان می‌دهد و) اعمالتان را بایسته می‌کند و گناهانتان را می‌بخشاید. اصلاً هر که از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری کند، قطعاً به پیروزی و کامیابی بزرگی دست می‌یابد».
و گواهی می‌دهیم که هیچ خدایی جز او نیست، یگانه است و بی‌نظیر، اول است، امّا نه در شمار، آخر است، امّا بی‌انتها، آفریدگاری بی‌نیاز است، رازقی است بی‌روزی، میمیراند بدون اینکه خطر مرگ او را تهدید کند و زوالی نخواهد داشت. جز آنچه او اراده کند، چیزی به منصه‌ی ظهور و صحنه‌ی عمل نخواهد رسید. پاک و منزه است و بلند مرتبه، همتا و انبازی ندارد.
و گواهی میدهم از بُن دندان و عمق جان که محمّدصبنده و پیامبری است، برگزیده و حبیب اوست درمیان مردم، همو که رسالت را به کمال ادا کرد و امانت خداوند را تماماً رساند، امّت را به راه نیکو فرا خواند و تاریکی را سُترد، یعنی ما را بر شاهراهی روشن و مستقیم قرار داد، همان راهی که شب آن چون روزش درخشان و طرب انگیز است و جز انسان رو به تباهی و نابودی از آن منحرف نخواهد شد و به کج راهه نخواهد رفت. خداوندأمی‌فرماید:
﴿وَمَن يَعۡتَصِم بِٱللَّهِ فَقَدۡ هُدِيَ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ﴾[آل‌عمران: ۱۰۱].
«و هرکس به خدا تمسک بجوید بی‌گمان به راه راست و رستگاری رهمود شده است».
و می‌فرماید:
﴿وَٱعۡتَصِمُواْ بِحَبۡلِ ٱللَّهِ جَمِيعٗا وَلَا تَفَرَّقُواْ﴾[آل‌عمران: ۱۰۳].
«و همگی به رشته خدا چنگ زنید وپراکنده نشوید».
و می‌فرماید:
﴿فَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ وَٱعۡتَصِمُواْ بِٱللَّهِ هُوَ مَوۡلَىٰكُمۡۖ فَنِعۡمَ ٱلۡمَوۡلَىٰ وَنِعۡمَ ٱلنَّصِيرُ﴾[الحج: ۷۸].
«پس نماز را بخوانید و زکات مال را بدر کنید و به خدا چنگ زنید که سرپرست و یاور شما اوست».
امّا بعد:
دانشمندان علوم جامعه شناسی، سیاست و تاریخ نویسان ملل مختلف متفق القول‌اند بر اینکه رنسانس علمی، تمدن غرب جز با تاثیر پذیری از اسلام، انجام نیافته و قیام این نهضت مدنی و عمرانی تاثیر گرفته از اسلام در تمامی شئون حیاتشان است و اصلاح مسائل روحی و عملی آنها همگی متاثّر از اسلام بوده است.
امّا عدهی زیادی از مردم به این شائبه‌ی فکری آلوده گشته‌اند که سبب ضعف مسلمین بعد از قدرت و شوکت و از بین رفتن حکومت و تمدن در چیست؟ گروهی از مردم این سستی و رخوت بعد از قدرت و شوکت را به دین آنان (اسلام) نسبت می‌دهند. اما کسی که از روی آگاهی و بینشی عمیق سخن بگوید، برایش روشن و ثابت خواهد شد دینی که سبب دگرگونی و اصلاح است، ممکن نیست ابزار فنا و تباهی شود، زیرا یک علت و سبب واحد نمی‌تواند معلولات و نتایج متناقض و پارادوکسی را ارائه دهد. اگر از ناحیه‌ی دینی تاثیر بدی وجود داشته است ناشی از علتی است و آن مغایرت با روش سلف صالح این امت است که بدان اصلاح شدند و محققاً آنچه از ناحیه‌ی دینی سبب ضعف امت اسلام شد چیزی نیست جز بدعتها و نوآوریهایی که گروهی منسجم، امت اسلام را متفرق و از صراط مستقیم دور ساخت.
ابن مسعود، آن صحابی جلیل القدر می‌فرماید: «بر هریک از شما پیروان امت است که بر اصحاب محمدصتاسّی ورزیده و بدان چنگ زنید، چون به واقع آنان نیکوترین افراد از لحاظ باطن و ژرف اندیشترین افراد از لحاظ علم و کم‌ترین گروه از لحاظ تکلّف بودند وآنان بر استوارترین راه هدایت قرار داشتند و نیکوترین افراد از حیث اخلاق بودند، همان کسانی که خداوند آنها را برای مصاحبت وهمدمی رسول خود برگزید تا دین او را به پای دارند. پس به فضل‌شان آگاه باشید و آن را دریابید و اقتدای ایشان کنید که به واقع آنان بر جاده‌ی مستقیم هدایت قرار داشتند» [۱].
امام مالک بن انسسمیفرماید: «نسلهای آینده‌ی این امت اصلاح نشد جز با پیروی از آنچه مایه‌ی اصلاح نسل اول بود و اگر بنا باشد که سلف صالح دینی نداشته‌اند امروزه نیز دینی وجود ندارد».
به همین خاطر، نگارش و تدوین مسایل بدعت و بدعتگذاری برای سود بخشی و انتفاع امور دین و دنیای مسلمین بزرگ‌ترین کمک برای داعیان و مروجان اصلاح اسلامی است برای تلاش و قیام امت اسلامی.
بر همین اساس از جانب علما کتاب‌های زیادی درباره‌ی بدعتها و ردّ بدعت‌گزاری به نگارش در آمده است که در این میان کتاب‌های نوشته شده در باب ترغیب و ترهیب بیشترین آمار را به خود اختصاص می‌دهند. امّا گروه‌ها و فرَقی که یکدیگر را قبول نداشتند و مدعی شدند آنان بر حق‌اند و جز ایشان گمراه و بدعت گذار است.
و این (کشمکش فکری) به سبب بدعتگذاری در دین یا به علت ناآگاهی به اهداف دین صورت می‌گرفت و اینکه بر پاره‌ای از مسایل ظاهری شرع، جمود و تحجّر نشان می‌دادند.
و ما از طیف این محققان و نویسندگان اسلامی کسی را جز امام ابو اسحاق شاطبی ندیدیم که به این اصابت رای و هدایت واقعی رسیده باشد به خاطر بررسی و تحقیق علمی و اصولیی که بر موضوع (بدعت) به انجام رساند و تقسیم کتاب به ابواب مختلف که هر بابی نیز دارنده‌ی فصلهای بیشمار است [۲]. و او نخستین کسی است که نهال دانش «بدعت شناسی» را کاشت و به واقع کتاب «الاعتصام» در این موضوع بی‌نظیر است و در نوع خود رقیبی ندارد.
[۱] سیوطی، صون الـمنطق، ص ۵۲. [۲] بخشی از مقدمه محمد رشید رضا/.