مبحث دوم: مفهوم کلّی کتاب‌های جرح و تعدیل
از آنجا که حکم بر صحّت و ضعف حدیث، مبتنی بر اموری از قبیل: عدالت و ضبط راویان، یا طعن در عدالت و ضبط آن‌ها می‌باشد، از این رو علماء به نگارش و ساماندهی کتاب‌هایی پرداخته‌اند که در آن‌ها عدالت و ضبط راویان - به نقل از پیشوایانِ تعدیل کننده و توثیق کننده – نقل شده است؛ و این تزکیه و توثیق آن‌ها، «تعدیل» نامیده شده است. همچنانکه در این کتاب‌ها طعن‌هایی نیز متوجه عدالت یا ضبط و حفظ رُوات - به نقل از پیشوایانِ غیرمتعصّب و تنگ نظر، و بزرگان غیر متحجّر و فناتیک - شده است؛ و این طعن و جرح آن‌ها که متوجه عدالت یا ضبط و حفظ روات شده، «جرح» نامیده شده است، و به همین جهت به این کتاب‌ها، عنوان «جرح و تعدیل» اطلاق می‌گردد.
و تعداد این کتاب‌ها زیاد و فراوان و متنوع و گوناگون است به طوری که از یک سو در برخی از آن‌ها فقط به بیان «راویانِ ثقه و معتبر»، و در برخی فقط به بیان «راویان ضعیف و جرح شده»، و در برخی نیز به بیان «راویان ثقه و ضعیف» پرداخته شده است؛ و از سویی دیگر، حوزه و قلمرو برخی از این کتاب‌ها برای ذکر راویانِ حدیث - صرف نظر از رجال کتاب یا کتبی خاص از میان کتاب‌های حدیث - عام و گسترده است [و در آن‌ها بیشتر رُواتِ ثقه و معتبر و یا ضعیف و مجروح - قطع نظر از رجال و راویان کتابی خاص - تدوین و گردآوری شده است].
و برخی از این کتاب‌ها نیز ویژه‌ی تراجم و بیوگرافی راویانِ کتابی خاص است و برخی نیز به بیان رجال و راویان کتاب‌هایی معین و مشخص، اختصاص یافته‌اند.
و [براستی] تلاش و کوشش علمای جرح و تعدیل در نگارش و تصنیف این کتاب‌ها، تلاشی شکوهمند و عالی و شگفت انگیز و جالب به شمار می‌آید؛ هر چند که این کار، کاری بزرگ و سترگ و سخت و طاقت فرساست، به دلیل اینکه علمای جرح و تعدیل در وهله‌ی نخست، به اصلاح و پاکسازی دقیق تراجم و بیوگرافی تمام راویان حدیث، و بیان جرح یا تعدیلی که متوجه آن‌ها می‌شود، پرداخته‌اند و همّت گمارده‌اند، سپس عهده دار بیان کسانی که از او حدیث فرا گرفته‌اند [شاگردان وی] و [یا] او از آن‌ها حدیث دریافت داشته است [استادان وی] شده‌اند، و بیان کرده‌اند که این راویان به کجاها مسافرت کرده‌اند و چه وقت با برخی از شیوخ [اساتید] ملاقات و برخورد و دیدار و تجمّع داشته‌اند و جز آن از دیگر تلاش‌های علمای جرح و تعدیل در راستای مشخص کردن و محصور نمودن زمان راویانی که در آن می‌زیسته‌اند که به شکلی بی‌سابقه و منحصر به فرد، اوضاع و احوال زندگی آن‌ها را پوشش داده‌اند به طوری که ملتهای متمدن و مترقی عصر حاضر نیز نتوانسته‌اند که خویشتن را به میزان اندکی به تصنیفات و تالیفات علمای حدیث، در نگارش و تحریر این دائرة المعارف‌های بزرگ - که درباره‌ی تراجم رجال و رُواتِ حدیث - به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند، نزدیک گردانند. [و در گزارش و نقل اخبار خود، شرایطی را که علمای حدیث پژوهی و رجال شناسی در راویان شرط کرده‌اند، وضع نمایند! به همین علت به بسیاری از گزارش‌ها و اخباری که سرویس‌های اطلاعاتی و مؤسسه‌های مطبوعاتی و آژانس‌های خبری و خبرگزاری‌های رسمی، آن‌ها را پخش و منتشر می‌کنند، اعتماد و اطمینانی نیست و نمی‌توان به صحّت و درستی آن‌ها تکیه نمود].
[و با وضع همین شرایط در راویانِ حدیث بود که علمای حدیث شناسی و رجال پژوهی توانستند تا] با گذشت زمان، باز هم به حفظ و نگهداری تعریف کامل راویان و نقّالان حدیث بپردازند [و نگذارند تا غبار کهنگی و فراموشی و نسیان بر روی تراجم و بیوگرافی دقیق و حساب شده‌ی راویان بنشیند]. خداوند متعال از طرف ما به این علماء و دانشمندان، جزا و پاداش خیر عنایت بفرماید.
و برخی از اسامی کتاب‌هایی که در عرصه‌ی جرح و تعدیل و شناسایی راویان، به رشته‌ی تحریر در آمده‌اند، عبارتند از:
۱- «التاریخ الکبیر»، تألیف بخاری. محتویات این کتاب کلی و عمومی است و شامل راویانِ ثقه و معتبر و ضعیف و مجروح می‌باشد.
۲- «الجرح و التعدیل»، تألیف ابن ابی حاتم. این کتاب نیز شبیه کتاب امام بخاری است و مطالب و محتویات آن نیز کلی و عمومی است که شامل راویان ثقه و ضعیف می‌باشد.
۳- «الثقات»، تألیف ابن حبان. این کتاب در خصوص راویانِ ثقه و معتبر به رشته‌ی تحریر درآمده [و در آن ذکری از راویان ضعیف و مجروح به میان نیامده است].
۴- «الكامل في الضعفاء»، تألیف ابن عدی. این کتاب مربوط به بیان تراجم و بیوگرافی راویانِ ضعیف و مجروح است؛ همچنانکه از عنوانش پیداست.
۵- «الكمال في أسماء الرجال»، تألیف عبدالغنی مقدسی. محتویات و مطالب این کتاب [از سویی] کلّی و عمومی است و شامل تراجم و بیوگرافی راویان ثقه و ضعیف – هردو – می‌باشد، ولی [از سویی] خاصّ و ویژه است که در آن فقط به راویان ثقه و ضعیف صحاح سته [بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه] پرداخته شده است.
۶- «میزان الاعتدال»، تألیف ذهبی. این کتاب مربوط به بیان تراجم و بیوگرافی راویان ضعیف و متروک است. [و مراد از متروک] هر راوی‌ای است که مورد جرح و طعن قرار گرفته باشد، گر چه جرح بر او پذیرفته نشده باشد و اساساً جرح خوانده نشود.
۷- «تهذیب التهذیب»، تألیف ابن حجر. این کتاب، یکی از تهذیبات و مختصراتِ کتاب «الكمال في أسماء الرجال» به شمار می‌آید. [۲۶۲]
[۲۶۲] و بقیه‌ی کتاب‌های رجال الحدیث عبارتند از: الف) «التاریخ الصغیر»، تألیف بخاری. ب) «الکنى والأسماء» تألیف دولابی. ج) «الجمع بین رجال الصحیحین»، تألیف ابن ظاهر مقدسی. د) «تهذیب الکمال»، تألیف حافظ مزّی یوسف بن عبدالرحمن. ه) «تقریب التهذیب»، تألیف ابن حجر عسقلانی. و) «خلاصة تهذیب تذهیب الکمال»، تألیف صفی الدین خزرجی. ز) «تعجیل المنفعة بزوائد رجال الأئمة الاربعة»، تألیف ابن حجر عسقلانی. ح) «تذکرة الحفاظ»، تألیف شمس الدین ذهبی ط) «لسان المیزان»، تألیف ابن حجر عسقلانی. ی) «المشتبه» (مشتبه الأسماء)، تألیف شمس الدین ذهبی. و از تذکره نامه‌های بزرگان حدیث و غیره نیز می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: «تاریخ جرجان»، تألیف سهمی جرجانی، حمزة بن یوسف. «اخبار اصفهان»، تألیف ابو نعیم اصفهانی. «حلية الأولياء»، تألیف ابو نعیم اصفهانی. «الانساب»، تألیف عبدالکریم سمعانی. «تاريخ شام (دمشق)» تألیف ابن عساکر دمشقی. «وفيات الأعيان»، تألیف ابن خلکان. «طبقات الشافعية» تألیف عبدالوهاب بن علی سبکی. «طبقات الحنابلة»، تألیف قاضی ابوالحسین محمد بن ابی لیلی. «صفة الصفوة»، تألیف ابن جوزی. «اللباب» (لباب الأنساب)، تألیف ابن اثیر جزری. «طبقات الحنفية» (الجواهر المضیئة)، تألیف عبدالقادر قرشی. «اعلام الموقعين عن رب العالمين»، تألیف ابن قیم جوزی.[مترجم].