۷- سابق و لاحق
۱- تعریف «سابق و لاحق»:
الف) تعریف لغوی: «سابق» اسم فاعل از «السَّبق» و به معنای «متقدم» [پیشین، پیشتاز، اوّلی] است؛ و «لاحق»، اسم فاعل از «اللحاق»، و به معنای «متأخر» [دیر اتفاق افتاده، در پشت قرار گرفته، با تأخیر، دیر] می‌باشد.
و مراد از «سابق»؛ فرد روایت‌کننده‌ای است که زودتر فوت نموده؛ و مراد از «لاحق»: فرد روایت کننده‌ای است که دیرتر فوت کرده و چهره در نقاب خاک کشیده است.
ب) تعریف اصطلاحی: «سابق و لاحق»، عبارت است از: «ان يشترك في الرواية عن شيخ، اثنان تباعد ما بين وفاتيهما».
«اینکه دو نفر [دو قرین]، حدیثی را به طور مشترک از استادی روایت کنند که فاصله‌ی بین فوت این دو نفر راوی، زیاد باشد» [۳۳۷].
۲- مثال برای «سابق و لاحق»:
الف) بخاری و خفّاف، روایاتی را به طور مشترک از «محمد بن اسحاق سراج» [۳۳۸]نقل نموده‌اند که فاصله‌ی بین فوت بخاری و خفّاف، یکصد و سی و هفت سال یا بیشتر می‌باشد. [۳۳۹]
ب) زهری و احمد بن اسماعیل سَهمی، روایاتی را به طور مشترک از امام مالک نقل کرده‌اند که فاصله‌ی بین فوت زهری و احمد بن اسماعیل سَهمی، یکصد و سی و پنج سال می‌باشد. زیرا که زهری به سال ۱۲۴ ه. ق درگذشت و سَهمی به سال ۲۵۹ ه. ق چهره در نقاب خاک کشید و دار فانی را وداع گفت.
توضیح اینکه: از طرفی زهری، از لحاظ سنی از مالک بزرگتر بود، چرا که وی از زمره‌ی تابعین به شمار می‌آمد، و مالک نیز از زمره‌ی تبع تابعین محسوب می‌شد؛ از این رو «روایت زهری از مالک»، از باب «روایت اکابر [بزرگترها] از اصاغر [کوچکترها]» می‌باشد - چنانکه پیشتر به این موضوع اشاره رفت - و از سویی دیگر، سَهمی از نظر سنّی از مالک کوچکتر بود، و علاوه از این، سهمی عمر طولانی داشت، چرا که عمر وی به نزدیکی صد سال رسیده بود، و به این دلیل است که تفاوت زیادی بین وفات سهمی و وفات زهری به چشم می‌خورد.
و به تعبیری روشنتر و واضح‌تر [می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که] «راوی سابق»، شیخ [استاد] این فرد مروی عنه، و «راوی لاحق»، شاگرد وی به شمار می‌آید که این شاگرد عمر طولانی کرده و زندگی درازی داشته است.
۳- برخی از فواید «سابق و لاحق»:
الف) تثبیت نمودن حلاوت و شیرینی علوّ اسناد در قلوب.
ب) تا چنین تصور نشود که سندِ لاحق، دچار انقطاع شده است.
۴- مشهورترین کتاب‌هایی که در عرصه‌ی تدوین و نگارش «سابق» و «لاحق»، تألیف شده‌اند:
از مشهورترین کتاب‌هایی که در این زمینه به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند، می‌توان به کتاب «السابق واللاحق»، تألیف خطیب بغدادی اشاره کرد.
[۳۳۷] ابن حجر در شرح نخبة ص ۵۲ گفته است: آخرین فاصله بین فوت دو قرین که در سماع از شیخی شرکت داشته‌اند، یکصد و پنجاه سال است. [مترجم] [۳۳۸] سراج به سال ۲۱۶ ه . ق دیده به جهان گشود و به سال ۳۱۳ ه . ق چهره در نقاب خاک کشید، و در کلّ ۹۷ سال عمر کرد. [۳۳۹] بخاری به سال ۲۵۶ ه . ق درگذشت و ابوالحسن احمد بن محمد خفّاف نیشابوری به سال ۳۹۳ یا ۳۹۴ و یا ۳۹۵ [بنا به اختلاف روایات]، دار فانی را وداع گفتند.