۴- متفق و مُفترق
۱- تعریف «متفق و مفترق»:
الف) تعریف لغوی: «مُتّفق»، اسم فاعل از «اتّفاق» [توافق، هماهنگی، مطابقت، انسجام، یکنواختی، سازگاری]، و «مُفترق»، اسم فاعل از «افتراق» [جدایی، فراق، پراکندگی، دوری، چند دستگی] و ضد «اتفاق» می‌باشد.
ب) تعریف اصطلاحی: «متفق و مفترق»، عبارت از حدیثی است که اسم راویان و اسم پدران آن‌ها و پدرِ پدر آن‌ها الی اخر... در نوشتن [خط] و تلفظ، متفق و یکنواخت و هماهنگ و مطابق باشند، ولی در عین حال، هویتِ شخصی هرکدام از آن‌ها [در عین اینکه اسم خودشان و نام پدرانشان یکی است] از هم جدا باشد.
و در صورتی که نام و کُنیت راویان، و یا نام و نسبت آن‌ها و یا مانند آن، [در تلفظ و نوشتن] متفق و یکنواخت باشد، [و در عین حال، شخصیت هرکدام از آن‌ها از هم جدا باشد] باز هم بدان «متفق و مفترق» می‌گویند [۳۵۰].
۲- مثال‌ها و نمونه‌هایی برای «متّفق و مفترق»:
الف) خلیل بن احمد: شش نفر در این اسم مشترک هستند که نخستین نفر از آن‌ها، استادِ سیبویه می‌باشد [یعنی خلیل بن احمد، عمر بن تمیم نحوی].
ب) احمد بن جعفر بن حمدان: چهار نفر در یک عصر، بدین نام بودند.
ج) عمر بن خطاب: شش نفر در این اسم، مشترک بودند [۳۵۱].
۳- اهمیت شناخت «متفق و مفترق» و فایده‌ی آن:
شناخت این نوع [از علوم حدیث]، بس مهم و اساسی و محوری و بنیادین است؛ چرا که به جهت ناآشنایی بدان، و آگاهی نداشتن از آن، بسیاری از علمای بزرگ، در این عرصه، دچار لغزش و اشتباه شده‌اند؛ و شناخت این نوع از علوم حدیث، این فواید را در پی دارد:
الف) با شناخت «متفق و مفترق»، دیگر ممکن نیست که چند نفری که در یک اسم با هم مشترک‌اند، یک نفر تصور شود. چرا که آن‌ها از هم جدا هستند و شخصیت هر یکی جدا از دیگری است؛ و «متفق و مفترق»، عکس «مُهمل» است، زیرا که در مهمل این بیم وجود دارد که دو شخص، یک نفر تصور شود [۳۵۲].
ب) متمایز ساختن و تشخیص دادن میان افرادی که نامشان متفق باشند؛ پس چه بسا که یکی از آن دو راوی (که اسمشان یکی است) ثقه و معتبر و دیگری ضعیف و غیرمعتبر باشد؛ و بدین گونه «صحیح» به جای «ضعیف» و «ضعیف» به جای «صحیح» قرار داده شود.
۴- چه وقت مطرح کردن این بحث کارآمد است؟
وقتی آگاهی این نمونه‌های اشتراکی کارآمد است که دو یا چند راوی، اشتراک اسمی داشته باشند و در یک عصر با همدیگر زندگی کرده باشند (یعنی معاصر یکدیگر باشند) و در برخی از استادان یا شاگردان با هم مشترک بوده باشند. ولی اگر چنانچه در زمانه‌های مختلف زندگی کرده باشند در این صورت در اتفاق اسمی آنان اشکالی وارد نمی‌گردد.
۵- مشهورترین کتاب‌هایی که در زمینه‌ی تدوین و نگارش «متفق و مفترق»، به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند:
الف) کتاب «المتفق و المفترق»، تألیف خطیب بغدادی. و این کتاب، کتابی مالامال و سر پر [از فواید و نکاتِ مفید و ارزنده] و کتابی ارزشمند و نفیس و پر بهاء و گرانقدر می‌باشد. [۳۵۳]
ب) کتاب «الأنساب المتفقة»، تألیف حافظ محمد بن طاهر (متوفی ۵۰۷ ه. ق). و این کتاب، در نوع خاصّی از «متفق» به رشته‌ی تحریر درآمده است.
[۳۵۰] این که در بین اسم دو راوی، تشابه و همگونی باشد کمتر موجب بروز مشکل می‌شود. و تعریف مذکور مواردی را شامل می‌گردد که باعث بروز مشکل در فهم حدیث شود و این مورد (اتفاق در اسم فقط) در مطولات بحث شده و بیشتر در نوع مهمل داخل است. [۳۵۱] این عجیب‌ترین و شگفت‌ترین مثالی است که در کتاب «المتفق و المفترق»، تألیف خطیب بغدادی، مشاهده نموده‌ام؛ و در این کتاب، بیشترین عددی که در آن اسم راویان با یکدیگر متفق و مشترک است، هفده می‌باشد. [یعنی هفده نفر در یک اسم متفق و مشترک هستند]. [۳۵۲] نگا: شرح النخبة الفکر، ص ۶۸. [۳۵۳] از این کتاب، نسخه‌ای خطی و غیر کامل در استانبول - مکتبه‌ی اسعد افندی به شماره‌ی ۲۰۹۷ در ۲۳۹ ورق - وجود دارد و این نسخه از اول جزء دهم تا آخر جزء هیجدهم - یعنی تا آخر کتاب - می‌باشد. و بخشی از آن - از اول جزء سوم تا آخر جزء نهم - در نزد شیخ عبدالله بن حمید، موجود می‌باشد.