۲- مسلسل
۱- تعریف «مسلسل»:
الف) تعریف لغوی: «مُسَلْسَل»، اسم مفعول از «اَلسَّلْسَلَة»، و به معنای «اتصال الشـيء بالشـيء» [اتصال چیزی به چیز دیگر. چیزهای ردیف و پشت سر هم و بهم پیوسته] می‌باشد. و «سلسلة الحديد» [حلقه‌های فلزی بهم پیوسته] نیز به همین معنی آمده است؛ گویی حدیث «مسلسل» به خاطر مشابهتش با «سلسلة»، از ناحیه‌ی اتصال و همانندی و یکسانی بین اجزاء، بدین اسم، نامگذاری شده است.
ب) تعریف اصطلاحی: «مسلسل» عبارت است از: «هو تتابع رجال إسناده على صفة أو حالة للرُواة تارة، وللرواية تارةً أخرى»؛ «حدیثی است که اسنادش - گاهی در راویان و گاهی نیز در روایت - پی در پی بر یک صفت یا یک حالت باشد.» [به تعبیری دیگر، مسلسل: حدیثی است که در عبارت راویان، و یا در روایت - در تمام مقاطع سلسله‌ی سند - گفتن یک جمله یا نشان دادن یک حالت یا صفت، تکرار شود. مثل: «سمعتُ فلاناً، قال: سمعتُ فلاناً، قال: سمعتُ فلانا...» ويا «حدثني فلان قال: أشهد بالله حدثني فلان، قال: أشهد بالله حدثني فلان...»یا «حدثني فلان وهو آخذ بلحيته، قال حدثني فلان وهو آخذ بلحيته... إلخ»]
۲- شرح تعریف حدیث مسلسل:
توضیح اینکه: مسلسل: به حدیثی گفته می‌شود که تک تک راویان به ترتیب و پیاپی، دارای این خصوصیات مشترک [و مشابه در گفتار یا کردار] باشند:
الف) اشتراک و یکنواختی همه‌ی راویان در یک صفت. [یعنی تمام راویان، هنگام روایت، دارای خصوصیت مشترک و مشابهی در گفتار یا کردار باشند].
ب) یا اشتراک و یکنواختی همه‌ی راویان بر یک حالت.
ج) و یا همه‌ی راویان، در روایت دارای اشتراک و یکنواختی در یک صفت باشند. [۳۲۴]
۳- اقسام مسلسل:
از شرح تعریف، واضح و روشن می‌گردد که مسلسل بر سه نوع است که عبارتند از:
«المسلسل بأحوال الرواة» [مسلسل، نسبت به اوضاع و احوال راویان حدیث]؛ «المسلسل بصفات الرواة» [مسلسل، نسبت به صفات و خصوصیات راویان]؛ و «المسلسل بصفات الرواية» [مسلسل، نسبت به خصوصیات و ویژگی‌های روایت].
و چنانکه خواهد آمد، به بیان این انواع خواهیم پرداخت که عبارتند از:
الف) «المسلسل بأحوال الرواة» [مسلسل، نسبت به اوضاع و احوال راویان حدیث]:
اوضاع و احوال راویان، یا قولی است و یا فعلی، و یا توأم با قولی و فعلی می‌باشد:
۱- «مسلسل نسبت به اوضاع و احوال قولی راویان»: مثل حدیث معاذ بن جبلسکه پیامبر جبدو فرمود: «يا معاذ! إني أحبك فقل في دبر كل صلاة: اللهم أعنّي على ذكرك وشكرك وحسن عبادتك» [۳۲۵].
[و در این حدیث]، در قول هریک از راویان آن - در تمام مقاطع سلسله -، جمله‌ی «وأنا أُحبّك فقل»، به طور پیاپی و زنجیره‌ای و یکی پس از دیگری به ترتیب آمده است.
۲- «مسلسل نسبت به اوضاع و احوال فعلی راویان»: مثل حدیث ابوهریرهسکه گفت: «شبّك بيدي أبوالقاسم جوقال: خلق الله الأرض يوم السبت».
[در این حدیث] هریک از راویان - در تمام مقاطع سلسله - هنگام روایت دارای خصوصیت مشابهی در عمل و کردار هستند و هریک از آن‌ها به طور زنجیره‌ای و پیاپی، به تشبیک دست [داخل کردن دست] در دست کسی که از او حدیث را روایت می‌کند [به طور عملی] پرداخته است، [۳۲۶][و گفته است: «شبّك بيدي فلان وقال: شبك بيدي فلان، قال... قال أبوهريرة: شبك بيدي أبوالقاسم جوقال...»]
۳- «مسلسل نسبت به اوضاع و احوال فعلی و قولی راویان»: مثل حدیث انسسکه وی گفت: «قال رسول الله ج: لايجد العبد حلاوة الإيمان حتى يؤمن بالقدر خيره وشرّه، حلوّه ومرّه، وقبض رسول الله جعلى لحيته وقال: آمنتُ بالقدر خيره وشره وحلوّه ومرّه» [۳۲۷].
[در این حدیث]، هریک از راویان به طور پیاپی و زنجیره‌ای - در تمام مقاطع سلسله - [به طور عملی] به «قبض لحيته» [گرفتن ریش خویش] پرداخته و در قولِ هریک از آن‌ها - در تمام مقاطع سلسله - جمله‌ی «آمنتُ بالقدر خيره وشره وحلوّه ومرّه»، آمده و تکرار شده است.
ب) «المسلسل بصفات الرواة» [مسلسل نسبت به صفات و خصوصیات راویان]:
«صفات و خصوصیات راویان» نیز یا قولی است و یا فعلی:
۱- «مسلسل نسبت به صفات و خصوصیات قولی راویان»: مثل حدیثی که به طور مسلسل، پیرامون «قرائت و خواندن سوره‌ی صف» وارد شده است که در آن، در یکان یکان افراد سلسله‌ی سند تا به آخر، جلمه‌ی «فقرأها فلانٌ هكذا» تکرار شده است.
عراقی گفته است: «وصفات الرواة القولية وأحوالهم القولية، متقاربة بل متماثلة»؛ «صفات و خصوصیات قولی راویان با اوضاع و احوال قولی آن‌ها، متقارب و نزدیک به هم، بلکه مشابه و همانند یکدیگر می‌باشند.»
۲- «مسلسل نسبت به صفات و خصوصیات فعلی راویان»: همانند همنام بودن تمامی راویان؛ مثل اینکه تمامی افراد سلسله‌ی سند تا به آخر، نامشان «محمد» باشد، و یا اینکه در عنوان و لقبِ تمامی راویان، توافق و هماهنگی و مطابقت و یکنواختی صورت بگیرد؛ مثل اینکه تمامی افراد سلسله‌ی سند، عنوان و لقبشان «فقیه» یا «حافظ» [و از زمره‌ی فقهاء و یا حفّاظ»] باشند؛ و یا اینکه تمامی راویان، اهل یک شهر باشند، مثل اینکه تمامی افراد سلسله‌ی سند تا به آخر، از «دمشق» یا «مصر» باشند.
ج) «المسلسل بصفات الرواية» [مسلسل، نسبت به خصوصیات و ویژگی‌های روایت]:
«مسلسل نسبت به خصوصیات و ویژگی‌های روایت»، از این سه حال خالی نیست: یا پیوند و ارتباط با «الفاظ و عبارات ادای روایت» دارد و یا تعلق و ارتباط به «زمان روایت» و یا به «مکان روایت».
۱- مسلسل نسبت به «الفاظ و عبارات ادای روایت»: مثل اینکه در عبارت هریک از راویان در تمام مقاطع سلسله‌ی سند، گفتن جمله‌ی «سمعتُ» یا «أخبرنا» تکرار شود. [«سمعتُ فلاناً، قال سمعت فلاناً، قال سمعتُ فلانا...» يا «اخبرنا فلان، قال اخبرنا فلان، قال اخبرنا فلان...»]
۲- مسلسل نسبت به «زمان روایت»: مثل اینکه هریک از راویان در تمام مقاطع سلسله‌ی سند، به روایت حدیث در روز عید، پرداخته باشند، و همه آن حدیث را در روز عید نقل نموده باشند.
۳- مسلسل، نسبت به «مکان روایت»: مثل حدیثی که تمام افراد سلسله‌ی سند تا به آخر، به اجابت دعا در مکان «مُلتزم» تصریح نموده باشند. [و اجابت دعا در مکان «ملتزم» از یکان یکان افراد سلسله‌ی سند - در تمام مقاطع - تکرار شده باشد].
۴- بهترین و برترین اقسام مسلسل:
بهترین، برترین و کاراترین اقسام مسلسل، قسمی است که در سماع، بر اتصال و به هم پیوستگی سند و نبودن تدلیس، دلالت کند.
۵- برخی از فواید مسلسل:
یکی از فواید «مسلسل»، این است که چنین حدیثی، بیانگر «زیاد بودن ضبط و اتقان راویان حدیث» است.
۶- آیا وجود تسلسل در تمام مقاطع سلسله‌ی سند، شرط است؟:
وجود تسلسل در تمام مقاطع سلسله‌ی سند، شرط نیست؛ زیرا گاهی تسلسل در وسط، و گاهی نیز در آخر سند، قطع می‌شود، ولی در این حالت می‌گویند: «هذا مسلسل إلى فلان»؛ «تسلسل این حدیث، تا فلان راوی است.»
۷- هیچ گونه پیوند و ارتباطی بین تسلسل [حدیث] و صحّت [آن] نیست!:
به ندرت و خیلی کم اتفاق می‌افتد که «مُسلسل» از خلل در تسلسل و یا ضعف، سالم و در امان بماند، گر چه اصل حدیث از غیرطریق تسلسل، صحیح باشد.
۸- مشهورترین کتاب‌هایی که در عرصه‌ی تدوین و نگارش «مسلسل»، به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند:
الف) «المسلسلات الکبری»، تألیف سیوطی. این کتاب، شامل ۸۵ حدیث مسلسل است.
ب) «المناهل السلسلة فی الاحادیث المسلسلة»، تألیف محمد عبدالباقی ایوبی. این کتاب، شامل ۲۱۲ حدیث مسلسل می‌باشد.
۳- روایة الأکابر عن الأصاغر
[۳۲۴] به هر حال، مسلسل: حدیثی است که تمامی یا بیشتر افراد سلسله‌ی سند تا به پیامبر جهم نام یکدیگر باشند، یا تمامی راویان، اهل یک شهر باشند، یا همگان هنگام روایت، دارای خصوصیت مشابهی در گفتار یا کردار باشند، و یا هریک از راویان، از پدر خویش نقل نموده باشند. مثل: «أخبرني فلان والله...»و یا «أخبر أبي قال: أخبرني أبي...»که الفاظ مزبور در یکان یکان افراد سلسله‌ی سند تکرار شده باشد و پی در پی بیاید. [مترجم] [۳۲۵] این حدیث را ابوداود در «وتر»، روایت کرده است. [۳۲۶] این حدیث را حاکم به طور مسلسل در «معرفة علوم الحدیث»، ص ۴۲ نقل کرده است. [۳۲۷] این حدیث را حاکم در «معرفة علوم الحدیث»، ص ۴۲ به طور مسلسل، روایت نموده است.