۱۶- معرفة تواريخ الرواة: [آشنایی با تاریخ و سرگذشت راویان]
۱- تعریف «تواريخ الرُواة»:
الف) تعریف لغوی: «تواریخ» جمع «تاریخ» است. و تاریخ: مصدر «اَرَّخ» می‌باشد که همزه در آن تسهیل شده است.
ب) تعریف اصطلاحی: تاریخ عبارت است از: «التعريف بالوقت الذي تضبط به الأحوال من المواليد والوفيات والوقائع وغيرها».
«تعریف و معین کردن وقتی که به ذریعه‌ی آن، اوضاع و احوال [پیشینیان] از قبیل: تولد، وفات، وقایع و حوادث و غیر آن، ضبط و حفظ می‌شود.» [به دیگر سخن، تاریخ: دانشی است که از وقایع و حوادث و زمان آن‌ها، و نیز از زندگی و سرگذشت افراد بزرگ و اوضاع و احوال اجتماعات بشری، سخن می‌گوید].
۲- هدف از شناخت «تاریخ و سرگذشت راویان»، در اینجا چیست؟:
[هدف از تحقیق و بررسی «تاریخ و سرگذشت راویان»، عبارت است از:] شناخت تاریخ تولّد راویان و سماع آن‌ها از شیوخ واساتید، و [معین کردن تاریخ] آمدن آن‌ها در برخی از شهرها، و آشنایی به تاریخ وفات ایشان.
۳- اهمیت آشنایی به تاریخ و سرگذشت راویان، و فایده‌ی آن:
«آشنایی به تاریخ و سرگذشت راویان»، فنّی مهم و اساسی و محوری و بنیادین است، [تا جایی که] سفیان ثوری گفته است: «لما استعمل الرواة الكذب، استعملنا لهم التاريخ»؛ «هنگامی که راویان، دروغ را به کار گرفتند، ما نیز [برای قبول و ردّ روایات آن‌ها]، تاریخ و سرگذشت آن‌ها را به کار بردیم».
و یکی از فواید «آشنایی به تاریخ و سرگذشت راویان»، شناخت اتصال سند حدیث و یا انقطاع آن است؛ [زیرا اتفاق افتاده که] برخی ادعای روایت و نقل حدیث از گروهی کرده‌اند و به نقل روایت از آن‌ها پرداخته‌اند، اما همین که تاریخ و سرگذشت آن‌ها مورد تحقیق و بررسی و کنکاش و موشکافی قرار گرفته، مشخص و هویدا گشته که آن‌ها به نقلِ روایت از گروهی پرداخته‌اند که چندین سال پیش از آن‌ها دار فانی را وداع گفته و چهره در نقاب خاک کشیده‌اند. [و به این طریق، واضح و روشن می‌شود که سند چنین حدیثی، متصل نیست، بلکه منقطع است].
۴- مثال‌ها و نمونه‌هایی از شخصیت‌های برجسته، و سرشناسان تاریخ:
الف) قول صحیح در سن و سال سرور و آقای ما حضرت محمد ج، و دو یار باوفایش: ابوبکر و عمرب، این است که آن‌ها ۶۳ سال عمر کرده‌اند. [و تاریخ وفات پیامبر و خلفای راشدین از این قرار است:]
۱- رسول گرامی اسلام جدر ۱۲ ربیع الاول سال ۱۱ ه. ق، در چاشتگاه روز دوشنبه، جان به جان آفرین تسلیم کرد و چهره در نقاب خاک کشید.
۲- ابوبکرسدر جمادی الاول سال ۱۳ ه. ق در گذشت.
۳- عمرسدر ذی حجه سال ۲۳ ه. ق، به درجه‌ی رفیع شهادت نائل گشت.
۴- عثمانسدر ذی حجه سال ۳۵ ه. ق، در ۸۲ سالگی - و برخی ۹۰ سالگی - درگذشت.
۵- علیسدر ماه مبارک رمضان، سال ۴۰ ه. ق در حالی که ۶۳ بهار از عمرش گذشته بود، درگذشت و جان به جان آفرین تسلیم کرد.
ب) دو صحابه‌ای که شصت سال در جاهلیت، و شصت سال در اسلام [۱۲۰ سال در مجموع]، زندگی به سر بردند، و به سال ۵۴ ه در مدینه‌ی منوره درگذشتند و چهره در نقاب خاک کشیدند، عبارتند از:
۱- حکیم بن حزام.
۲- حسان بن ثابت [۳۶۸].
ج) [تاریخ تولد و وفات] ائمه و پیشوایان مذاهب چهارگانه:
۱- نعمان بن ثابت (امام ابوحنیفه): [۸۰-۱۵۰ ه. ق].
۲- مالک بن انس: [۹۳-۱۷۹].
۳- محمد بن ادریس شافعی: [۱۵۰-۲۰۴].
۴- احمد بن حنبل: [۱۶۴-۲۴۱].
د) [تاریخ تولد و وفات] نویسندگان کتاب‌های معتبر حدیثی:
۱- محمد بن اسماعیل بخاری: [۱۹۴-۲۵۶ ه. ق].
۲- مسلم بن حجاج نیشابوری: [۲۰۴-۲۶۱].
۳- ابوداود سجستانی: [۲۰۲-۲۷۵].
۴- ابوعیسی ترمذی [۳۶۹]: [۲۰۹-۲۷۹].
۵- احمد بن شعیب نسائی: [۲۱۴-۳۰۳].
۶- ابن ماجه قزوینی: [۲۰۷-۲۷۵]
۵- مشهورترین کتاب‌هایی که در زمینه‌ی «تاریخ و سرگذشت راویان» به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند:
الف) کتاب «الوفیات»، تألیف ابن زَبْر محمد بن عبدالله ربعی، محدث دمشق (متوفی ۳۷۹ ه. ق). این کتاب بر مبنای ترتیب سال‌ها[ی هجری]، طبقه‌بندی و ساماندهی شده است.
ب) حواشی و پانوشت‌هایی که بر کتاب سابق نوشته شده‌اند؛ که از میان این حواشی و پانوشت‌ها، می‌توان به پانوشت «کتانی»، سپس حاشیه‌ی «اکفانی»، و بعد از آن، یادداشتِ حاشیه‌ای «عراقی» و دیگران اشاره کرد.
[۳۶۸] برخی از صحابه یکصد و بیست سال عمر کرده‌اند که عبارتند از: حسان بن ثابت، حویطب بن عبدالعزّی، مخرمة بن نوفل، حکیم بن حزام بن خویلد (برادرزاده‌ی حضرت خدیجهل)، سعید بن یربوع قرشی. (نامبردگان فوق، هم جاهلیت و هم اسلام را درک کرده‌اند)؛ لبید بن ربیعة عامری، عاصم بن عدی عجلانی، سعد بن جناده‌ی عوفی، نوفل بن معاویه منتج نجدی، عدی بن حاتم طایی، نافع بن سلیمان عبدی، نابغه‌ی جغدی. به نقل از سیوطی در کتاب الفیة، ص ۲۸۷. [مترجم] [۳۶۹] علماء درباره‌ی تاریخ تولد امام ترمذی، اختلاف کرده‌اند؛ و بیشتر مورخان برای تولد ایشان، تاریخ معینی را ذکر نکرده‌اند بلکه بیان نموده‌اند که تولد ایشان در دهه‌ی نخست قرن سوم هجری قمری رخ داده است؛ ولی برخی از متأخرین - از جمله شارح شمائل: محمد بن قاسم جسوس، ج ۱، ص ۴ - بیان کرده‌اند که امام ترمذی در سال ۲۰۹ ه . ق دیده به جهان گشود.