تالیفات اواخر قرن اول هجری
سال‌های نهایی قرن اول، دوران شروع تدوین حدیث به حیثیت رسمی به حساب می‌آید. کتاب‌هایی که در این سالها به منصه‌ی ظهور رسیدند، هر کدام به نوعی نتیجه‌ی دستور سابق الذکر ((عمر دوم)) می‌باشد. اکنون کتب تدوین یافته‌ی این دوره را، فهرست وار مرور می‌نماییم.
۱- کتب ابوبکر- همان تالیفات متعددی است که بنا به حکم ((عمر بن عبدالعزیز)) نوشته شد و هنوز به خلیفه نرسیده بود که وی دار فانی را وداع گفت [۱۵۰].
۲- دفاتر زهری- امام ((زهری)) (م ۱۲۴ هـ) به دنبال دستور خلیفه، بیشترین احادیث را جمع آوری نمود و نسخه‌های املاء شده‌ی دفترهای متعددش توسط خلیفه به اکناف بلاد اسلامی منتشر شد.
۳- ابواب شعبی- تدوین یافته‌ی ((عامر بن شراحیل شعبی)) (م ۱۰۳ هـ) است و در تاریخ تدوین حدیث، نخستین کتابیست که در آن احادیث بر حسب مضامین خویش، تحت بابهای مستقل درج شدند. علامه ((شعبی)) در زمان ((عمر بن عبدالعزیز)) از طرف خود او، قاضی کوفه بود. از این رو به گمان قریب به یقین، کتاب محبوب وی در تعمیل فرمان خلیفه نگاشته شده است.
۴- سنن مکحول- این کتاب را امام ((ابن مکحول)) (م ۱۰۱ هـ) نوشته است. به ظاهر این کتاب نیز طبق فرمان ((عمر بن عبدالعزیز)) نوشته شده؛ چون حضرت ((مکحول)) در دوران خلافت وی، قاضی بوده است.
۵- رساله سالم بن عبدالله (م ۱۰۶ هـ)- این رساله شامل احادیثی مربوط به صدقات می‌باشد. ((رساله‌ی سالم)) نیز در تعمیل فرمان ((عمر بن عبدالعزیز)) نوشته شده است.
۶- صحیفه همام بن منبه- امام ((همام)) (م ۱۰۱ هـ) نیز هم عصر ((عمر بن عبدالعزیز)) بود. او مجموعه‌ی حدیثش را که از استادش حضرت ((ابوهریره)) سگرفته بود، در همین سالها برای شاگردش – ((معمر بن راشد)) – روایت کرد و آخر کار عین صحیفه را به دو سپرد [۱۵۱].
[۱۵۰] در تسمیه و تعریف پنج کتاب اول تلخیصاً از ((درس ترمذی))، جلد اول، صفحه‌ی ۴۵، مدد گرفته ایم. [۱۵۱] ن، ک: ((آثار الحدیث))، ج: ۱، ص: ۳٧۳.