اجتهاد، نص، واقع، مصلحت

معتزله: Mutazeleh

فرقة کلامی اسلامی است که در أواخر قرن أوّل هجری، ظهور کرد و در عصر أوّل عبّاسی به أوج خود رسید. نام این فرقه به کلمة إعتزال برمی‌گردد و پیشوای آن «واصل بن عطاء» بود. وی معتقد بود که مرتکب کبیره، کافر یا مؤمن نیست بلکه جایگاهی میان این دو دسته دارد و این برخلاف گُفتة خوارج بود که مرتکب کبیره را کافر می‌دانستند و نیز با قول مُرجئه که مرتکب کبیره را مؤمن و در عین حال، فاسق می‌دانستند مُخالف بود. این فرقه، دارای دو مدرسة أصلی است که یکی از آن‌ها در بصره است و از مشهورترین شخصیّت‌های آن و اصل بن عطاء و عمرو بن عُبید و أبوهُزیل و إبراهیم نظّام و جاحظ است و مدرسة دیگر در بغداد و از شخصیتهای معروف آن بشر بن معتمر و أبوموسی مردار و ثمامه بن أشرس است.

معتزله، اُمور اداری را رها کردند تا با فراغ بال به بحث و مناظره بپردازند و پس از آن در سیاست، وارد شدند. این مذهب، دارای اصول پنج گانه است که مهمترین آن‌ها، عدل، و توحید، المنزل بین المنزلتین و وعد و وعید و أمر به معروف و نهی از منکر است.