تعریف بعضی اصطلاحات

در این فصل مناسب است که به اصطلاحات بعضی از دانشمندان بپردازم و آن مانند کلمات: «شک»، «گمان»، و «یقین» تا این که به وسیلۀ این‌ها به تعریف عقیده برسیم، دیکارت در کتاب خود و قبل از او غزالی در کتاب خود به نام (المنقذ من الضلال=: نجات‌دهنده از گمراهی)، این دانشمندان کتاب‌های خود را از شک شروع کردند تا که به یقین رسیدند، دیکارت از شک شروع می‌نمود تا از آن طریق به حقیقت برسد. پس شک یعنی چه؟ مثلاً: هرگاه تو در مکه باشی، و کسی از تو بپرسد آیا در شهر طائف باران است؟ در این صورت نمی‌توانی بگویی: بلی (آری) و نه هم می‌توانی بگویی نه، زیرا که در همان موقع شاید در طائف باران ببارد و شاید هم باران نبارد، این معنی کلمۀ شک است، اما اگر بیرون از مکه بایستی و به طرف طائف نگاه کنی و ببینی که هواه ابری است و در آسمان طائف ابر مشاهده نمایی، در این صورت می‌توانی در جواب پرسنده بگویی: گمان می‌کنم در طائف باران باشد، این معنی کلمۀ گمان است یعنی گمان (به درجۀ شصت رسیده، نه) (به درجۀ چهل)، و هرگاه ببینی ابر به طرف طائف سیاه تر و متراکمتر شده (و رعد و برق از آسمان طائف نمایان می‌شود)، در این حالت در پاسخ پرسنده می‌توانی بگویی: بله باران است، (و این معنی کلمۀ دانایی یا دانستن است) که کلمۀ نعم یا آری به ۷۵ درصد درجه رسیده است، ولی در صورتی که خودت به طائف بروی و ابر و باران و (رعد) و برق را به چشم خود ببینی و رعد را بشنوی و لباس‌هایت در اثر رییزش باران تر شود، در این حالت است که می‌توانی بگویی: بله باران می‌بارد و این معنی کلمۀ یقین خواهد بود که از وجود باران هیچگونه شک و گمان و تردیدی برایت باقی نمانده باشد، فعلاً تو از شک و گمان و شاید شروع کرده‌ای تا این که بالآخره به کلمۀ یقین و ثبوت و صد در صد روشن رسیده‌ای، و دانشمندان همین یقین را علم می‌نامند، و بنابه گفتۀ دانشمندان امروز علم بر دو قسم است (البته علمی که به معنی دانستن باشد) اولاً: علم مطلق بدون قید و شرط که در مقابل آن جهالت و نادانی است. ثانیاً: علمی که ماقبل فن (هنر) و فسلفه باشد، علم (کیمیاء) علم است، فیزیک علم است و اما رسم و نقاشی هنر است، صنعت هنر است، علم اصلی علمی است که مقصود از آن بیان حقیقت و اثاثیۀ آن عقل و وسیلۀ آن (محاکمت) و تجربه‌ کردن است، ولی هنر مقصود از آن جمال و زیبایی و سامان آن هوش و وسیلۀ آن ذوق صحیح می‌باشد، و مقصود ما از کلمۀ علم در این کتاب همان علمی است که به معنی باشد، و در برابر آن شک و گمان خواهد بود.