صفحاتی از تاریخ اسلام - جلد دوم

بیت المال: وزارت دارایی

تمدن اسلامی مبتکر و پرچمدار عرصه تنظیم امور دارایی و اقتصادی امت اسلامی محسوب می‌شود. بیت المال مسلمانان نخستین وزارت دارایی به شمار می‌رود که بشریت شناخته است. بیت المال درست به همان روشی سازماندهی و اداره می‌شده که اکنون در پیشرفته ترین کشورهای دنیا وزارت دارایی آن‌ها اداره می‌شود. امیرالمومنین عمربن خطابس نخستین کسی است که بیت المال را تأسیس کرده است. زیرا پس از گسترش فتوحات اسلامی اموال و غنائم فراوانی بدست می‌آمد که همه به سوی مدینه سرازیر می‌شد. چنانکه ابن سعد در طبقات روایت کرده که روزی ابوهریرهس که والی بحرین بود به مدینه آمده ودر وقت نماز عشاء به خدمت امیرالمومنین عمرس رسید و پس از سلام و احوال پرسی، امیرالمومنین از وی جویای احوال مردم بحرین شد. انگاه به ابوهریره فرمود: چه آورده‌ای؟ گفت: پانصد هزار درهم آورده‌ام، فرمود: چه می‌گویی؟ گفت: صد هزار، صد هزار، صدهزار تا پنج بار این را گفت، پس امیرالمومنین فرمود: تو خسته و خواب آلودی برو به خانه و استراحت کن صبح دوباره نزد من بیا.ابوهریره می‌گوید: صبح به نزد وی رفتم، دوباره از من پرسید: چه آورده‌ای؟ گفتم: پانصد هزار درهم. فرمود: بسیار خوب و من گفتم: بله!! چیزی غیر از این نمی‌دانم. آنگاه عمر به مردم حاضر فرمود: او مال بسیاری نزد ما آورده اگر شما می‌خواهید برای شما می‌شمارم و اگر هم بخواهید برای شما کیل می‌کنم! از همان روز فکر تأسیس بیت المال بوجود آمد.

عمرس در هر ولایت یک شعبه از بیت المال تأسیس کرد که درآمدهای آن از همان ولایت بود و در همان ولایت هم هزینه می‌شد و اگر از مصارف آن ولایت بیشتر بود به بیت المال مرکزی در مدینه فرستاده می‌شد. امیرالمومنین برای بیت المال یک مسؤول گذاشته بود که از والی و قاضی آن شهر مستقل بود و آن‌ها حق دخالت در اختیارات و وظایف وی را نداشتند. همین موضوع در جهان امروز به عنوان «استقلال قوا از یکدیگر» شناخته می‌شود.

حال بیایید ببینیم که در آمدهای بیت المال چه بود و چگونه هزینه می‌شده است. همان بیت المال که نظام اقتصادی حکومت اسلامی به شمار می‌رفت، چیزی که عظمت و شکوه تمدن اسلامی را در عرصه اقتصادی و دیگر زمینه‌ها به وضوح نشان می‌دهد.