تجلی حکمت در فلسفه پزشکی احکام

۱-۱۰- تیمّم

تیمم در لغت به معنی قصد است ولی در اصطلاح شرع عبارت است از رساندن گرد و غبارِ خاکِ پاک بر صورت و دست‌ها به جای وضو و غسل.

اصل در مشروعیت تیمم آیه‌ی:

﴿فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدٗا طَيِّبٗا﴾[المائدة: ۴۳].

«اگر آب پیدا نکردید با خاک پاک تیمم کنید».

و حدیث روایت شده از امام مسلم رحمه الله از پیامبر جاست که فرموده‌اند: «جلعت لنا الأرض کلها مسجداً وتربتها طهوراً»«برای ما همه‌ی زمین محل عبادت و خاک، پاک‌کننده مقرر شده است».

با توجه به نص صریح شارع در تعیین خاک پاک و تفسیر امام شافعی رحمه‌الله از آیه‌ی فوق، استعمال موادمعدنی دارای گرد و غبار، ماسه و سنگریزه‌ی بدون غبار، آجر، گل پخته و خاک متنجس مانند خاک آلوده به مدفوع و بقایای اجساد پوسیده جهت تیمم جایز نیست [الشربینی؛ ج ۱؛ ص ۹۶].

***

حکم تیمم که رخصتی از جانب شارع برای افراد مریض و ناتوان از استعمال آب است، نمونه‌ی آشکاری از رحم و شفقت خداوند به بندگان و اجتنابی از مشقت و سختی در فقه اسلامی است.

برخلاف آن‌چه گروهی فکر می‌کنند که خاک بی‌خاصیت و آلوده به میکرو‌ب‌هاست، بسیاری از مواد ضروری بدن و مواد دارویی بیماری‌های مختلف در خاک وجود دارد و فراورده‌های گیاهی و حیوانی که منابع تغذیه‌ی آدمی هستند، مواد حیاتی خود را از خاک می‌گیرند؛ موادی چون: کلسیم، پتاسیم، فسفر، نیتروژن، آهن و غیره را به طور مستقیم و غیرمستقیم به واسطه‌ی گیاهی از خاک می‌گیریم.

موجودات ذره‌بینی موجود در خاک با قدرت پاک‌کنندگی خود انواع مختلفی از میکروب‌های بیماری‌زا را نابود می‌کنند. در خاک آنتی‌بیوتیک‌هایی [۸۱]مانند ترامایسین [۸۲]وجود دارد [وحید دستجردی، سیف‌الله؛ ۱۳۳۶؛ ص ۲۲].

تیمم روشی جهت پاک کردن سطح بدن از عوامل آنتی‌ژن [۸۳]است که قادرند به همراه چربی سطح پوست به صورت آدجوانت [۸۴]بر روی سیستم ایمنی تأثیر بگذارند؛ خاک خشک با جذب شبه آدجوانت پدید آمده در سطح پوست به ویژه در نواحی سر و صورت (که تعداد غدد چربی آن در هر سانتی‌متر مربع بین چهار تا نه برابر تعداد این غدد در نقاط دیگر بدن است) مانع نفوذ عواملی آنتی ژن از سطح پوست و تأثیر آن‌ها بر روی سیستم ایمنی محیطی، و در نتیجه بر کل سیستم ایمنی، می‌گردد [محمدی شیرمحله، ناصر؛ ۱۳۷۶؛ ص ۲۵].

مواد مختلفی که تیمم با آن‌ها جایز نیست، قدرت پاک‌کنندگی و میکروب‌کشی خاک پاک را ندارند؛ به خصوص آجر که بر اثر حرارت تغییرات مسلمی در ترکیبات خاکش به وجود آمده و موجودات ذره‌بینی‌اش کشته شده‌اند و تقریباً قدرت دفاعی آن‌ها از بین رفته است.

[۸۱] antibiotics [۸۲] tramycin [۸۳] antigen [۸۴] adjunant