تجلی حکمت در فلسفه پزشکی احکام

۷- عِدّه

عده در اصطلاح فقه عبارت است از مدت معینی که زن برای معرفت برائت رحم، از ازدواج خودداری می‌کند. آیات و احادیث متعدد و نیز اجماع علما بر مشروعیت عده دلالت دارند.

انواع «عده»:

۱- عده‌ی وفات:

الف) عده‌ی وفات برای زن حامله به وضع حمل است و دلیل این امر آیه‌ی: ﴿وَأُوْلَٰتُ ٱلۡأَحۡمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن يَضَعۡنَ حَمۡلَهُنَّۚ﴾[الطلاق: ۴] «و عده‌ی زنان باردار، وضع حمل است» می‌باشد.

ب) عده‌ی وفات برای زن غیر حامله مطابق آیه‌ی ﴿وَٱلَّذِينَ يُتَوَفَّوۡنَ مِنكُمۡ وَيَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا يَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرۡبَعَةَ أَشۡهُرٖ وَعَشۡرٗا﴾[البقرة: ۲۳۴] «و کسانی که از شما می‌میرند و همسرانی از پس خود به جای می‌گذارند، همسرانشان باید چهار ماه و ده شبانه روز انتظار بکشند» چهار ماه و ده شبانه روز است.

۲- عده‌ی فراق:

الف) مطلق قبل از دخول با توجه به آیه‌ی ﴿إِذَا نَكَحۡتُمُ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ ثُمَّ طَلَّقۡتُمُوهُنَّ مِن قَبۡلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمۡ عَلَيۡهِنَّ مِنۡ عِدَّةٖ تَعۡتَدُّونَهَا﴾[الأحزاب: ۴۹] «هنگامی که با زنان مؤمنه ازدواج کردید و پیش از هم‌بستری با ایشان، آنان را طلاق دادی، برای شما عده‌ای بر آنان نیست تا حساب آن را نگاه دارید» عده ندارد.

ب) عده‌ی مطلقة حامله به وضع حمل است آن‌چنان که در آیه‌ی ۴ سوره‌ی طلاق ذکر شده است.

ج) عده‌ی زنان مطلقه‌ی غیر حامله که دارای حیض هستند، با استناد به آیه‌ی ﴿وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ يَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَةَ قُرُوٓءٖ﴾[البقرة: ۲۲۸] «و زنان مطلقه باید به مدت سه بار عادت ماهیانه انتظار بکشند» سه قُرء است و مطابق قول اظهر در مذهب امام شافعی رحمه‌الله قرء عبارت است از پاکی که قبل و بعد از آن خون‌ریزی (عادت ماهیانه) وجود داشته است.

د) عده‌ی زنان یایسه و صغیره‌هایی که هنوز عادت ماهیانه در آن‌ها شروع نشده است، سه ماه است به دلیل آیه‌ی ﴿وَٱلَّٰٓـِٔي يَئِسۡنَ مِنَ ٱلۡمَحِيضِ مِن نِّسَآئِكُمۡ إِنِ ٱرۡتَبۡتُمۡ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَٰثَةُ أَشۡهُرٖ وَٱلَّٰٓـِٔي لَمۡ يَحِضۡنَۚ﴾[الطلاق: ۴] «زنانی که ناامید از عادت ماهیانه‌اند و هم‌چنین زنانی که هنوز عادت ماهیانه ندیده‌اند، اگر متردید (درباره‌ی حکم عده‌ی ایشان) بدانید که عده‌ی آنان سه ماه است».

***

لقاح تخمک زن با نطفه‌ی مرد و استقرار آن در جدار مخاط و تشکیل جفت و جنین که معمولاً با قطع قاعدگی و بروز علایم خاصی در نوک پستان‌ها و تغییر خلق و خوی خانم‌ها و عوارض دیگری مانند تهوع توأم است، حاملگی یا آبستنی خوانده می‌شود. باید دانست که علایم فوق قطعی نیستند؛ برای مثال قطع قاعدگی، که مهم‌ترین علامت آبستنی است گاهی وجود ندارد؛ از نظر علم پزشکی تشکیل جفت دلیل حاملگی است. معمولاً دو هفته پس از شروع حاملگی با آزمایش ادرار می‌توان حاملگی را تشخیص داد. آثار حاملگی با توجه به نکات فوق به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱- علایم‌ احتمالی: مانند قطع قاعدگی، بزرگ شدن شکم، حجیم شدن پستان‌ها، ترک خوردن پوستی در شکم، ران‌ها و سرین، بزرگی رحم و نرم شدن دهانه‌ی آن؛ علایم فوق در نیمه‌ی اول حاملگی یعنی چهار ماه و نیم اول ظاهر می‌شوند.

۲- علایم قطعی: ولوج روح در جنین که به صورت حرکت جنین و شنیدن صدای قلبش به وضوح در نیمه‌ی دوم حاملگی یعنی چهار ماه و نیم به بعد تا وضع حمل وجود دارد. از تکنیک‌های سونوگرافی و رادیوگرافی می‌توان در این دوران برای تشخیص حاملگی استفاده کرد [گودرزی، فرامرز؛ ۱۳۷۴؛ ص ۵۹۲-۵۹۱].

عده‌ی زنانی که شوهرشان فوت نموده است چهار ماه و ده روز است و در پایان این دوره که جنین در سن ۱۸ هفتگی خود است، زن حامله حرکت جنین را کاملاً حس می‌کند، بنابراین اگر در طی این مدت حاملگی تشخیص داده شد، لازم است که این افراد عده‌ی زنان حامله یعنی وضع حمل را نگاه دارند و در غیر این صورت به آنان اجازه‌ی ازدواج داده می‌شود [الحبال و العمری؛ ۱۹۹۷؛ ص ۷۹].

تشریع حکم سه قرء برای زنانی که دارای عادت ماهیانه هستند به دلیل احتمال حاملگی است، زیرا رؤیت خون برای یک یا دو بار اثبات حیض و نفی حاملگی نمی‌کند زیرا در ۳% از حاملگی‌ها به طور کلی خون‌ریزی‌های واژینال وجود دارد [کاویانی و همکاران؛ ۱۳۷۳؛ ص ۱۹۶].

در دوران حاملگی خون‌ریزی ممکن است به علل زیر وجود داشته باشد:

الف) لانه گزینی تخمک در جدار رحم (implantation) در اواخر هفته‌ی اول حاملگی.

ب) کاهش مقدار هورمون پروژسترون در هفته‌ی هشتم بر اثر توقف فعالیت جسم زرد (corpus luteum).

ج) سقط در ماه اول دوران حاملگی.

د) حاملگی غیر طبیعی خارج از رحم [الحبال و العمری؛ ۱۹۹۷؛ ص ۷۸].

در خصوص عده‌ی زنان یایسه و دخترهای نابالغ مطلقه لازم است که به مکانیسم شروع عادت ماهیانه در زمان بلوغ و قطع آن در سن یایسگی اشاره شود؛ هنگام بلوغ در جنس مؤنث چرخه‌های منظم جنسی (sexual cycle) تحت تنظیم هیپوتالاموس شروع می‌شود.

هورمون آزادکننده‌ی گونادوتروپین (Gn Rh) که در هیپوتالاموس تولید می‌شود، بر روی سلول‌های هیپوفیز قدامی اثر کرده و باعث ترشح هورمون آزادکننده‌ی فولیکول (F.S.H) و هورمون (L.H) می‌شود که تغییرات چرخه‌ای را در تخمدان‌ها تحریک و مهار می‌کنند [سادلر، توماس؛ ۱۳۷۷؛ ص ۳۲].

سیکل‌های ماهیانه در یکی دو سال اول بدون تخمک‌گذاری هستند، اما از حدود ۱۳ سالگی تا سن ۳۰ سالگی دوران بارداری است و سیکل‌ها تقریباً با فواصل ۲۲ تا ۳۱ روز منظم هستند. در ۳۵ سالگی به علت کاهش تعداد فولیکول‌ها و نیز کاهش حساسیت آن‌ها به گونادوتروپین‌ها، تعداد تخم‌گذاری‌ها کاهش یافته و مقدار ترشحات هورمونی تغییر می‌کند و در حوالی ۵۰-۳۹ سالگی این کاهش، برای تحریک آندومتر کافی نبوده و سیکل‌های عادت ماهیانه قطع می‌شوند [کاویانی و همکاران؛ ۱۳۷۳؛ ص ۱۳۲].