شناخت مکی و مدنی قرآن

خلاصۀ اثر

علوم القرآن بهترین وسیله است برای تفسیر قرآن که بدون دسترسی کامل به آن، دست به تفسیر قرآن زدن اشتباه بزرگی تلقی می‌‌شود.

علوم القرآن- از نام آن پیدا است که- تمام مباحث و مسایلی را که در فهم و توضیح آیات قرآنی پیوند مستقیم دارد، دربر می‌‌گیرد که علم مکی و مدنی قرآن از مهمترین موضوعات مهم آن شمرده می‌‌شود؛ چون این علم زمان نزول وحی الهی را بیان نموه، آیات قرآنی را از نظر مکان نزول و اشخاص مورد نظر تقسیم‌‌بندی می‌‌کند و فایدۀ بزرگی در شناخت ناسخ و منسوخ قرآن داشته، سیر تدریجی تعالیم قرآن و بیان معارف اسلامی را بازگو می‌‌کند؛ پس شناسایی این علم در حقیقت شناسایی تاریخ تشریع و حکمت در چگونگی نزول و کشف مراحل مختلفه‌‌ای است که دعوت اسلامی گذرانده است.

و این علم مانند سایر علوم قرآنی بامداد خود را در همان عصر پرمیمنت پیامبر اکرم جطی نمود، سپس اصحاب گرامی پیامبر جو علمای تابعین و سایر دانشمندان – اعم از علمای پیشین و معاصر- با درک اهمیت این موضوع کمرهمت را در رۀ توضیح و تبیین آن بستند، و طبق فرهنگ و شیوۀ عصرخود تألیفات ارزشمندی در این موضوع نگاشته‌‌اند.

و با به وجود آمدن نهضت علمی جدید تحقیقات در موضوعات علوم القرآن نیز آغاز گردید، موضوع مکی و مدنی نیز از این نهضت علمی بی‌‌بهره نماند، علمای معاصر تحقیقاتی درعرصۀ موضوعات علوم قرآنی بویژه موضوع مکی و مدنی انجام دادند.

این اثر تحقیقی «خصوصیات و فواید شناخت آیات و سوره‌‌های مکی و مدنی قرآن» ادامۀ همان نهضت علمی است که در تهیۀ آن نقاط ذیل در نظر گرفته شده است:

• از منابع مهم و اولیۀ علوم القرآن و مصادر موثق و معتمد تفسیر و حدیث استفاده به عمل آمده است.

• در بخش روایات به منابع اصلی و معتمد چون کتاب‌‌های شش گانه و... مراجعه نموده، هر روایت و اثر بابیان درجۀ آن به نقل از علمای پیشین و معاصر تخریج گردیده است.

• قبول، رد، تأیید و ترجیح هر موضوع به اساس روایت‌‌های صورت گرفته است که از لحاظ سند مراحل دقیق جرح و تعدیل را پیموده و نزد علمای حدیث به درجۀ صحت یا حسن قرار گرفته باشد.

• کوشش شده که روش تحقیق و نگارش علمی از قبیل: تحقیق موضوع بصورت تخصصی و فرا گیر جوانب موضوع، رعایت نشانه‌‌گذاری‌‌ها چون: قوس آیات، نشانۀ اقتباس، نشانۀ اعتراض و نشانه‌‌ها و قواعد دیگر قدر توان مراعات گردد.

مطالب عمده و نتیحۀ این تحقیق به طور فشرده از این قرار است:

• موضوع مکی و مدنی قرآن فایدۀ بزرگی در شناخت ناسخ و منسوخ قرآن داشته، سیر تدریجی تعالیم قرآن، و بیان معارف اسلامی را بازگو می‌‌کند.

• تعریف جامع و مانع مکی و مدنی همان تعریف مشهور است:

«المكي ما نزل قبل الهجرة، والمدني ما نزل بعد الهجرة سواء كان بالمدينة أو بغيرها من أي البلاد كان حتی ولو كان بمكة أو عرفة».

• یگانه راه مطمئن و معتمد در شناخت جزئیات و تفاصیل موضوع مکی و مدنی نقل است، و طریق اجتهاد یکی از راه‌‌های شناخت موضوع است، ولی مطمئن نیست، و همچنان جزئیات موضوع به طور مفصل از راه اجتهاد دانسته نمی‌‌شود.

• استثنای آیات مدنی از سوره‌‌های مکی، و آیات مکی از سوره‌‌های مدنی بستگی به روایات صحیح دارد.

• آیات مدنی ناسخ آیات مدنی سابق، و هم ناسخ آیات مکی شده می‌‌تواند.

• علما و دانشمندان علوم قرآن برای تشخیص سوره‌‌های مکی از مدنی- علاوه برطریق روایت، از طریق درایت نیز- خصایص و ویژگی‌‌های تعیین کرده‌‌اند، و این ویژگی‌‌ها ما را به شناسائی مکی از مدنی رهبری می‌‌کند.

• ترتیب آیه‌‌ها وابسته به توقیف نبى اکرم جو فرود آمده از جانب خداى تعالى است، براى رأى و اجتهاد، در این زمینه مجالی نیست.

• همچنان نظریۀ قابل قبول، مستدل و مستند در ترتیب سوره‌‌های قرآن اینست که: ترتیب سوره‌‌های قرآن بهمین ترتیبی که امروز در دسترس ما قرار دارد، مانند ترتیب آیات در هرسورۀ قرآن «توقیفی» است، و در زمان حیات پیامبرجبه همین ترتیب مشخص و معلوم بوده است.

• سوره‌‌های قرآن به اجماع امت یکصدو چهارده سوره است که اولش «فاتحة الکتاب» و آخرش «الناس» می‌‌باشد.

• در تحدید تمام سوره‌‌هاى مکى و مدنى هشت روایات از طرق متعدد از ابن شهاب، علی ابن ابی طلحه، قتاده، ابن عباس، عکرمه و حسن بن ابی الحسین، نقل گردیده است که برخی از این آثار از لحاظ سند به درجۀ ثبوت نرسیده است، و برخی دیگر آن از نظر سند بدرجۀ ثبوت رسیده، ولی اثر مقطوعی بوده که در همچو موضوع قابل استدلال نمی‌‌باشد. ولی در صورت نبود روایت صحیح و حسن قابل استئناس می‌‌باشد.

• با توجه به روایات وارده و استناد به محکم‌‌ترین و قوی‌‌ترین آن‌‌ها تعداد سوره‌‌های که به اتفاق مکی‌‌اند (۷۵) سوره است. و (۱۸) سوره به اتفاق مدنى، و (۲۱) سوره مورد اختلاف است.

• بیشتر سوره‌‌ها به صورت جدا گانه مورد بحث و تحقیق قرار گرفته و در روشنی روایات صحیح یا حسن و ضوابط کلی سوره‌‌ها به مکی و مدنی بودن آن حکم شده است، به استثنای برخی از سوره‌‌ها که در مورد آن‌‌ها جز بعضی از آثار - که آن‌‌هم خالی از ضعف نبوده- وجود نداشته؛ بناءً از حکم مشخص در مورد آن‌‌ها صرف نظر گردیده است.

و بالله التوفیق