شناخت مکی و مدنی قرآن

ب- در عصرطلایی و شگوفایی علم:

در تاریخ اسلامی قرن سوم هجری از بهترین ادوار تاریخی به حساب می‌‌رود، در این برهۀ از زمان حرکت‌‌های باغیانه و شورش‌‌ها همه درهم کوبیده شد، صلح و امنیت در سرتاسر قلمرو خلافت اسلامی- که ثلث جهان را تشکیل می‌‌داد- حکمفرما بود، تمدن اسلامی آخرین مدارج صعودی خود را می‌‌پیمود، در جهان اسلام دانشمندان و مخترعانی در علوم و فنون مختلف بروز نمودند.

این عصر، عصرطلایی و شگوفایی علوم اسلامی نیز بود، عصر احمد بن حنبل، اسحاق بن راهویه، علی بن المدینی، یحی بن معین، ابوبکر بن ابی شیبه، بخاری، مسلم، ترمذی، نسایی و ابو داودها بود.

نهضت تألیف و ترجمه نیز مرحلۀ ابتدایی خود را سپری نموده، و به مرحلۀ پختگی خود رسیده بود، کتاب‌‌ها به صورت جامع، مرتب، موضوعی، منقح و تصحیح شده تألیف می‌‌گردید.

دانشمندان فن علوم القرآن نیز با استفاده از این نهضت علمی تألیفاتی در موضوعات علوم القرآن بخصوص" علم مکی و مدنی" بانظرداشت فرهنگ عصر خود به شکل جامع و موضوعی در رشتۀ تألیف درآوردند که از آن جمله می‌‌توان کتاب‌‌های آتی را نام برد:

۱- فضایل القرآن وما أنزل بمکة وما أنزل بالمدینة:

از مؤلفات امام عبد الله بن محمد بن ایوب بن ضریس یکتن از محدثان بزرگ قرن سوم. [۴۲]

کتاب ابن ضریس از مهمترین منابع این فن، و از مراجع عمدۀ حافظ ابن حجر در فتح الباری و سیوطی در اتقان، و به دلایل ذیل جایگاه ویژه‌‌ای در این موضوع دارد:

الف- نخستین تألیفی است که جوانب موضوع را در برگرفته، و اما تألیفات پیشین جز چند روایاتی بیش نبود.

ب- همه روایات را با سند آن ثبت نموده است.

ج- جایگاه مؤلف کتاب که از محدثان ثقه و مفسران بزرگ، و از معاصران ایمۀ شش گانۀ حدیث محسوب می‌‌گردد.

این کتاب به تحقیق: غزوه بدیر در مطبعۀ دار الفکر، بیروت و به تحقیق دکتر مسفر غامدی در مطبعه دار حافظ، بیروت به چاب رسیده است.

۲- بیان عدد سور القرآن وآیاته وکلماته ومکیه ومدنیه:

تألیف ابن عبدالکافی از علما ومفسران قرن چهارم (م۴۰۶ هـ).

این کتاب از نام آن پیدا است که در مورد تعداد سوره‌‌ها و آیات قرآنی و از مکی و مدنی آن بحث می‌‌کند، نسخۀ قلمی آن در کتابخانۀ دار الکتب المصریه به شمارۀ (۷۴) ونقل آن در کتابخانۀ پوهنتون اسلامی مدینۀ منوره بخش مخطوطات به شمارۀ (۱۴۸۶) موجود است.

۳- التنزیل و ترتیبه:

تألیف ابوالقاسم حسن بن محمد بن حبیب نیشاپوری از علمای قرن پنجم. [۴۳]کتاب ابوالقاسم کتاب مختصریست که نسخۀ قلمی آن در مکتبۀ ظاهریۀ دمشق در ضمن مجموعۀ از رسایل علوم القرآن تحت شماره (۲۶) و در بخش مخطوطات پوهنتون اسلامی مدینۀ منوره نیز به شمارۀ (۹۶۵). در دوازده صفحه قرار دارد.

رسالۀ مزبور به طور عمده بدو بخش تقسیم گردیده است:

بخش نخست: تقسیم آیات و سوره‌‌های قرآنی از نظر نزول:

ابوالقاسم نیشاپوری آیات و سوره‌‌های قرآن را از نظر نزول به شش مرحلۀ زمانی تقسیم نموده است که سه مرحلۀ ابتدایی، میانی و پایانی در مکه و سه مرحلۀ ابتدایی، میانی وپایانی در مدینه.

ونیز جزییات دیگری را در رابطه با نزول مکی و مدنی قرآن که عبارت از بیست وپنج وجه است، یاد آورشده و دانستن همین جزئیات و وجوه قرآنی را برای کسیکه می‌‌خواهد به تفسیر قرآن بپردازد، واجب می‌‌شمرد.

بخش دوم: وجوه مخاطبات قرآن: از قبیل: عام، خاص، مدح، ذم، تعبیر از جمع باصیغۀ مفرد وعکس آن و....

زرکشی این رساله را به طور کامل در بخش مکی و مدنی کتاب" البرهان فی علوم القرآن" [۴۴]و سیوطی قسمت عمدۀ آن را در "الإتقان فی علوم القرآن" نقل کرده‌‌اند. [۴۵]

۴- کتاب"المکی و المدنی":

مؤلف این کتاب امام مکی بن ابی طالب از بزرگترین مفسران قرن پنجم و از دانشمندان ومحققان فن علوم القرآن است که در موضوعات متعدد تفسیر و علوم قرآنی تألیفات ارزشمندی دارد.

امام سیوطی در جملۀ کسانیکه در موضوع مکی و مدنی قرآن، کتاب تألیف نموده‌‌اند، کتاب مکی ابن ابی طالب را یاد آور شده می‌‌فرماید:

"برخی از دانشمندان کتاب‌‌های جداگانه‌‌ای در این زمینه تدوین کرده‌‌اند، ازجملۀ آن‌‌ها: مکی و عز الدیرینی می‌‌باشند". [۴۶]

این اثر علمی- که فقدان آن ضایعۀ علمی بزرگی است- در جملۀ کتاب‌‌های مفقود الاثر بحساب می‌‌رود که محققان و پژوهشگران تا هنوز - نه در کتا ب خانه‌‌های عامه و نه درکتاب خانه‌‌های خصوصی- دست به آن نیافته‌‌اند.

۵- کتاب" المکی و المدنی فی القرآن":

این کتاب منسوب به عبد العزیز احمد بن سعید بن عبدالله عزالدین شافعی مشهور به دیرینی است.

امام سیوطی اشاره به کتاب وی نموده، عزالدین دیرینی را از مؤلفان موضوع مکی و مدنی قرآن می‌‌داند و جز سیوطی هیچ یکی از آن نام نبرده، و نه سراغی از آن در مکتبات اسلامی است.

البته قابل یاد آوری است که عزالدین دیرنی تفسیری در قالب نظم به عنوان: " التیسیر فی علم التفسیر" تألیف نموده است که مشتمل بر سه هزار بیت می‌‌باشد و در آن تفسیر ضمن سایر موضوعات قرآنی از موضوع مکی و مدنی نیز بحث می‌‌کند.

در کتاب " اتقان" یکی از ابیات آن در بیان ضوابط مکی و مدنی چنین آمده است:

و ما نزلت کلا بيثرب فاعلمن و لم تأت في القرآن في نصفه الأعلى [۴۷]

" کلمۀ (کلا) در مدینه نازل نشده، و در نصف اول قرآن این کلمه نیامده است".

برخی از علمای متأخرین چون بدر الدین حلبی (م ۷۱۵هـ) ، برهان الدین جعبری (م ۷۳۲ هـ) و... نیز تألیفاتی به شکل نظم در این زمینه دارند که جز تسهیل و آسانی حفظ، کدام فایده و نو آوری در آن‌‌ها دیده نمی‌‌شود.

علمای معاصر با استفاده از ابزار عصری و با در نظرداشت اوضاع، تألیفات و تحقیقات مفیدی در عرصۀ موضوعات علوم قرآنی بویژه موضوع مکی و مدنی دارند که در بحث‌‌های بعدی تحت عنوان: " مکی و مدنی در تحقیقات معاصر" توضیح داده خواهد شد.

***

[۴۲] ذهبی، سیراعلام النبلاء ج۱۵ ص ۴۴۹. [۴۳] فهرس مخطوطات مکتبه ظاهریه- علوم القرآن ص۴۱۹. [۴۴] البرهان فی علوم القرآن ج۱ ص ۱۹۲. [۴۵] اتقان ج۱ ص ۴۵-۴۶. [۴۶] اتقان ج۱ ص ۴۵. [۴۷]اتقان۴۵:۱.