شناخت مکی و مدنی قرآن

نتایج تحقیق

الله متعال را سپاس‌‌گزارم که به فضل والطاف او این اثر علمی را که کار بسی بزرگ و مهم بود به پایۀ تکمیل رسانیده و در پایان آن آخرین کلمات خود را به عنوان نتایج ثبت می‌‌نمایم:

۱- علم مکی و مدنی قرآن کریم یکی از مهمترین موضوعات علوم القرآن به شمار می‌‌رود؛ چون علم بازشناسی آیات وسوره‌‌های مکی و مدنی قرآن از یک سو زمان نزول وحی الهی را بیان می‌‌کند و از سوی دیگر آیات را چه از نظر مکان نزول ویا اشخاص مورد نظر ویا از جهت زمان نزول، تقسیم‌‌بندی می‌‌کند وخود روشن است که این تقسیم‌‌بندی‌‌ها برای تعیین زمان نزول آیات عامل بس مهمی شمرده می‌‌شود.

۲- علما و دانشمندان فن در اصطلاح مکی و مدنی بودن سوره‌‌ها و آیات قرآنی، سه ملاک و ضابطه دارند، ولی تعریفی که جامع و مانع بوده شامل تمام آیه‌‌ها وسوره‌‌های قرآنی بوده باشد، همان تعریف مشهور است:

"المكی ما نزل قبل الهجرة، والمدنی ما نزل بعد الهجرة سواء كان بالمدينة أو بغيرها من أی البلاد كان حتی ولوكان بمكة أو عرفة".

۳- علم مکی و مدنی مانند سایر علوم قرآنی بامداد خود را در همان عصر پرمیمنت پیامبراکرم جطی نمود. سپس اصحاب گرامی پیامبر جو علمای تابعین وسایر دانشمندان– اعم از علمای پیشین و معاصر- با درک اهمیت این موضوع کمرهمت را در رۀ توضیح وتبیین آن بستندو بانظرداشت فرهنگ عصرخود تألیفات ارزشمندی در این موضوع نگاشته‌‌اند.

۴- یگانه راه مطمئن ومعتمد در شناخت جزئیات وتفاصیل موضوع مکی و مدنی نقل است، طریق اجتهاد یکی از راه‌‌های شناخت موضوع است، ولی مطمئن نیست و همچنان جزئیات موضوع به طور مفصل از راه اجتهاد دانسته نمی‌‌شود.

۵- استثنای آیات مدنی از سوره‌‌های مکی و آیات مکی از سوره‌‌های مدنی بستگی به روایات صحیح دارد.

۶- آیات مدنی ناسخ آیات مدنی سابق وهم ناسخ آیات مکی شده می‌‌تواند.

۷- گاهی نزول برخی از سوره‌‌های قرآنی مدت طولانی را در برگرفته که از آغاز نزول تا پایان یافتن آن چند سورۀ دیگر نازل گردیده است.

۸- علما و دانشمندان علوم قرآن برای تشخیص سوره‌‌های مکی از مدنی- علاوه بر طریق روایت، از طریق درایت نیز- خصایص و ویژگی‌‌های تعیین کرده‌‌اند واین ویژگی‌‌ها عبارت از نشانه‌‌ها، امارات و قراینی‌‌اند که ما را به شناسائی مکی از مدنی رهبری می‌‌کند واز سوی دیگر همین نوع تفاوت‌‌های موجود، در کمیت و کیفبت آیه‌‌ها و سوره‌‌های مکی و مدنی همۀ اندیشمندان ژرف نگر را به الهی بودن طبیعت مکتب اسلام هدایت می‌‌نماید.

۹- آیۀ قرآنى عبارت است از قسمتى از کلمات قرآن مجید که از ما قبل و ما بعد خود منقطع بوده و در ضمن سوره‌‌اى آمده باشد. "طائفة ذات مطلع ومقطع مندرجة في سورة من القرآن".

۱۰- تشخیص اینکه: کلام وکلمات یک سوره از کجا تا کجا یک آیه است، این امر کار شارع حکیم است، قیاس و رأى را در این باره مجالى نیست.

۱۱- همچنان ترتیب آیه‌‌ها وابسته به توقیف نبى اکرم جو فرود آمده از جانب خداى تعالى است، براى رأى و اجتهاد، در این زمینه مجال و جولانگاهى باقى نمانده است.

۱۲- در بارۀ اینکه نخستین آیۀ نازل شده کدام آیۀ قرآن است، اختلاف نظری وجود دارد که جمهور علماى تفسیر و حدیث این نظریه را که نخستین آیات قرآن - پنج آیات صدر سوره علق است- مورد تأیید قرار داده و آن‌‌را صحیح ودرست‌‌ترین اقوال می‌‌دانند.

۱۳- در تعیین آخرین آیۀ نازل شده نیز دانشمندان اختلاف نظر دارند، براساس دلایل صحیح آیۀ ربا: ﴿وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِۖ﴾آخرین آیه از لحاظ نزول است.

۱۴- سوره به زبان قرآن عبارت است از: بخش کم یا بسیاری از آیه‌‌های هماهنگ قرآن که شارع حکیم، خود آغاز و انجام آن را معین کرده است. "إنها طائفة مستقلة من آيات القرآن ذات مطلع ومقطع".

۱۵- نظریۀ قابل قبول، مستدل ومستند در ترتیب سوره‌‌های قرآن اینست که: ترتیب سوره‌‌های قرآن بهمین ترتیبی که امروز در دسترس ما قرار دارد، مانند ترتیب آیات در هرسورۀ قرآن "توقیفی" است و در زمان حیات پیامبر جبه همین ترتیب مشخص ومعلوم بوده است.

۱۶- سوره‌‌های قرآن به اجماع امت یکصدو چهارده سوره است که اولش"فاتحة الکتاب" وآخرش" الناس" می‌‌باشد.

۱۷- سوره‌‌های قرآن از لحاظ مکی و مدنی به چهاردسته تقسیم می‌‌شوند:

الف- گاه سوره بتمامی مکی است وهیچ استثنا ندارد، مانند سوره المدثر.

ب- همۀ آیات سوره مدنی است مانند سورۀ آل عمران.

ج- برخی سوره‌‌ها مکی شمرده شده، ولی درآن یک ویا چند آیاتی یافته می‌‌شود که در مدینه نازل شده باشد، مانند سورۀ هود که استثنای آیۀ ۱۱۴ آن از این حکم، ونزول آن در مدینه از روایت صحیح ثابت است.

د- سورۀ مدنی که آیات مکی درآن گنجانیده شده است، مانند سورۀ انفال که مدنی است، وآیات ۵۲ تا ۵۵ آن براساس بعضی آثار ضعیف مکی شمرده می‌‌شود.

۱۸- در مورد تحدید تمام سوره‌‌هاى مکى ومدنى هشت روایات از طرق متعدد از ابن شهاب، علی ابن ابی طلحه، قتاده، ابن عباس، عکرمه وحسن بن ابی الحسین، نقل گردیده است که برخی از این آثار از لحاظ سند به درجۀ ثبوت نرسیده و از آرمون نقد حدیثى سلامت بدر نیامده است وبرخی دیگر آن از نظر سند بدرجۀ ثبوت رسیده، ولی اثر مقطوعی بوده که در همچو موضوع قابل استدلال نمی‌‌باشد.

ولى مانعى هم وجود ندارد که به آثار تابعین، بخصوص در مواردیکه همه روایت‌‌ها متفق وروایت‌‌هاى ضعیف از صحابه نیز در تأیید آن باشد، استئناس نمود؛ چون مطمئن‌‌ترین راه شناخت موضوع - پس از روایت صحابه- همین راه است.

۱۹- با توجه به روایات وارده واستناد به محکم‌‌ترین وقوی‌‌ترین آن‌‌ها تعداد سوره‌‌های که به اتفاق مکی‌‌اند (۷۵) سوره است. و (۱۸) سوره به اتفاق مدنى، وسوره‌‌هاى ذیل مورد اختلاف است:

سوره الفاتحه، سوره النساء، سوره یونس، سوره الرعد، سوره الحج، سوره الفرقان، سوره ص، سوره الرحمن، سوره الحدید، سوره الصف، سوره التغابن، سوره الإنسان، سوره المطفیفین، سوره لم یکن، سورة الزلزلة، سوره العادیات، سوره الهاکم، سوره الماعون، سوره الکوثر، سوره الاخلاص و سوره المعوذتان.

***