شناخت مکی و مدنی قرآن

۲- ترتیب سوره‌‌ها

دربارۀ ترتیب سوره‌‌ها که آیا توقیفی است، یعنی این ترکیب کنونی برحسب اشاره وفرمان رسول خدا جبوده وچنین ترتیبی آسمانی است؟ و یااینکه وابسته به اجتهاد یاران پیامبر جبوده وآنان چنین ترتیبی را مقرر داشته‌‌اند؟ اختلاف نظری است، ولی نظریۀ قابل قبول مستدل ومستند اینست که: ترتیب سوره‌‌های قرآن بهمین ترتیبی که امروز در دسترس ماقرار دارد، مانند ترتیب آیات در هرسورۀ قرآن " توقیفی" است، ودر زمان حیات پیامبر جبه همین ترتیب مشخص ومعلوم بوده است، ودلیلی برای اثبات اینکه وضع طور دیگری بوده است، نداریم؛ بنابراین نظریۀ بعضی از علمای اسلامی که می‌‌گویند: سوره‌‌های قرآن را صحابه بر مبنای اجتهاد خود شان مرتب کرده‌‌اند، مبنایی ندارد.

همچنین، نظریۀ دیگری که قایل به تفصیل می‌‌شود و می‌‌گوید: ترتیب بعضی از سوره‌‌های قرآن "اجتهادی" است و ترتیب بعضی دیگر" توقیفی"، بی‌‌اساس بوده و این نظریه به هیچ وجه قابل قبول نیست؛ زیرا اجتهاد صحابه در ترتیب سوره‌‌های مصحف‌‌های مربوط به خودشان یک گزینش شخصی بوده است، وهرگز نمیخواسته‌‌اند که دیگران را به رعایت ترتیب آن مصاحف وادار کنند وهیچگاه ادعا نکرده‌‌اند که مخالفت با ترتیب مصحف شان حرام است.

صحابه این مصحف را برای مردم ننوشته بوده‌‌اند ومصحفشان شخصی خودشان بوده است وپس از آنگاه که مسلمانان به طور اجماعی ترتیب مصحف عثمانی را پذیرفتند، این صحابه نیز پیروی همان ترتیب شدند، ومصاحف شخصی را رها کردند.

اگر جز این بود، وصحابه بر این اعتقاد بودند که کار به اختیار واجتهاد آنان واگذار شده است، حاضر نمی‌‌شدند که ترتیب مصحف‌‌های خودشان را برهم بزنند و از ترتیب مصاحف عثمانی پیروی کنند. [۱۶۰]

ازدلایل توقیفی بودن سوره‌‌ها اینست:

۱- سوره‌‌های متجانسه کنار هم قرار نگرفته‌‌اند، اگرکار از روی اجتهاد ونظر شخصی انجام گرفته بود، رعایت این تجانس وتماثل می‌‌شد. چنان‌‌چه سور مسبحات پی در پی گذارده نشده ومیان آن‌‌ها " قدسمع و ممتحنه و منافقین" قرارگرفته است.

یا سوره‌‌های "الم" پراگنده می‌‌باشد و یا "طس" میان دو سورۀ (طسم الشعراء وطسم القصص) قرارگرفته است.

وهمچنان اخبار و روایات بسیاری این را تأیید می‌‌کند، از آن جمله:

۲- حدیث واثله که پیغمبر جفرمود: " به من بجای تورات سبع طوال عطا شده است....". [۱۶۱]

۳- حدیث حذیفه ثقفی که می‌‌گوید: از اصحاب رسول خدا پرسیدم چگونه قرآن را حزب حزب می‌‌کنید؟ گفتند: گروه بندی می‌‌کنیم آن را ۳ سوره و۵ سوره و۷ سوره و۹ سوره و۱۱سوره و۱۳سوره وحزب " مفصل" از سورۀ "ق" تا پایان قرآن. [۱۶۲]

این امر دلالت می‌‌کند که ترتیب سوره‌‌ها چنان‌‌که امروز هست در زمان رسول خدا هم چنین بوده است. [۱۶۳]

۴- بخاری از ابن مسعود روایت کرده که در بارۀ سوره‌‌های: بنی اسرائیل، کهف، مریم، طه وانبیاء گفت: " این سوره‌‌ها از سوره‌‌های کهن اول است، و از دیرینه‌‌ها هستند". سپس به همین ترتیب آن‌‌ها را ذکرکرد.

۵- در صحیح البخاری است که: رسول الله جهرشب هنگامی که به رخت خواب می‌‌رفت، دوکف دستش را کنار هم می‌‌آورد و در آن‌‌ها می‌‌دمید وسوره‌‌های قل هوالله احد و معوذتينرا می‌‌خواند. [۱۶۴]

ابوجعفر نحاس گفته: مختار اینست که تألیف سوره‌‌ها بر این ترتیب از رسول اکرمجاست به دلیل حدیث واثله: "به جای تورات سبع طوال بمن داده شد...".

این حدیث دلالت می‌‌کند که تألیف قرآن از خود پیامبر جاست واین نظم از همان وقت بوده و بر یک وضع در مصحف جمع شده است؛ زیرا که این حدیث با تعبیرات ولفظ خود پیامبر جکه دلالت بر تألیف قرآن دارد، آمده است. [۱۶۵]

[۱۶۰] مباحثى در علوم القرآن ص۱۰۴-۱۰۵. [۱۶۱] فضائل القرآن ج۱ص۳۷۲، المعجم الکبیر ج۲۲ ص۷۶، مجمع الزوائدج۷ص۱۵۸. [۱۶۲] مباحثى در علوم القرآن ص۱۰۴-۱۰۵. [۱۶۳] البرهان ج۱ ص۲۴۷. [۱۶۴] زرکشى،البرهان ج۱ ص۲۴۷. [۱۶۵] اتقان ص۲۱۵-۲۱۶.