شناخت مکی و مدنی قرآن

د- فواید مهم آگاهی از علم مکی و مدنی:

۱- علم بازشناسی آیات و سوره‌‌های مکی و مدنی قرآن از یک سو زمان نزول وحی الهی را بیان می‌‌کند، و از سوی دیگر آیات را چه از نظر مکان نزول ویا اشخاص مورد نظر و یا از جهت زمان نزول، تقسیم‌‌بندی می‌‌کند، و خود روشن است که این تقسیم‌‌بندی‌‌ها برای تعیین زمان نزول آیات عامل بس مهمی شمرده می‌‌شود.

۲- هرگاه دو آیه‌‌ای از قرآن مجید در یک موضوع باشد و حکم یکی با دیگری اختلاف داشته باشد و بدانیم که یکی مکی و دیگری مدنی است، می‌‌توانیم بگوییم که: آیۀ مدنی ناسخ حکم مکی است؛ چه از نظر زمان آیۀ مکی پیش از مدنی نازل شده است.

ابوجعفر نحاس فواید این علم را برشمرده می‌‌گوید: "وإنما يذکر مانزل بمکة والمدينة؛ لأن فيه أعظم الفائدة في الناسخ والمنسوخ؛ لأن الآية إذا کانت مکية، وکان فيها حکم، وکان في غيرها مما نزل بالمدينة حكم غيره، علم أن المدنية نسخت المكية". [۲۴]

"شناخت مکی و مدنی فایدۀ بزرگی در ناسخ و منسوخ دارد؛ زیرا آیۀ مکی اگر حکمی برخلاف آیۀ مدنی داشته باشد، در آن صورت مدنی را ناسخ مکی گرفته می‌‌شود".

۳- چون علم مکی و مدنی سیر تدریجی تعالیم قرآن، و بیان معارف اسلامی را بازگو می‌‌کند؛ بنابرآن شناسایی آن در حقیقت شناسایی تاریخ تشریع و حکمت در چگونگی نزول و کشف مراحل مختلفه‌‌ای است که دعوت اسلامی گذرانده است.

۴- فایدۀ دیگر علم مکی و مدنی اطمینان و اعتمادی است که در دل ما ایجاد می‌‌کند؛ چه این کار اهتمام مسلمانان را در تمام جهات مختلفۀ قرآن می‌‌رساند که حتی نزول پیش و پس از آن را نیز نقل کرده‌‌اند، و آنچه در سفر و یاحضرآمده، و آنچه به شب و یا روز نازل شده، آنچه به زمستان و یا تابستان بوده، آنچه به زمین و یا آسمان، آنچه مجمل ویا مفسر، آنچه از مکه به مدینه رفته، و آنچه از مدینه به مکه و یا به حبشه برده‌‌اند.

وقتیکه دقت و ضبط تا این حد بود، دیگر سلامت آن و مصونیت از تغییر و تحریف مسلم وروشن می‌‌گردد، از اینجاست که علوم فراوانی از قرآن بوجود آمده که برای درک درست مفاهیم قرآنی باید آن‌‌ها را قبلا دانست. [۲۵]

بهمین جهت محققان علوم قرآنی از دیر باز به اهمیت این موضوع تأکید نموده، و آنچنان کار را سخت گرفته گفته‌‌اند که: کسیکه مراحل مختلف دعوت را دقیقا باز نشاخته است، حق ندارد به تفسیرکتاب خدا بپردازد. [۲۶]

بلکه توجه علمای اسلام به این کتاب بزرگ آسمانی فراتر از این‌‌ها بوده است و بالاترین درجۀ تدقیق، تحقیق، کاوش و پژوهش را در این راه بکارگرفته‌‌اند وگسترده‌‌ترین تفصیلات و کوچکترین جزئیات از نظر تیزبینشان دور نمانده است.

به عنوان مثال: وقتی به طور کلی دیده‌‌اند که بیشتر آیات قرآن در وقت روز نازل شده‌‌اند؛ بنابراین توجه خود را معطوف این نکته گردانیده‌‌اند که پیگیری کنند که نزول کدامیک از آیات و سوره‌‌های قرآن از این قاعده مستثنا هستند، و مثلا به سورۀ مریم رسیده‌‌اند و دیده‌‌اند که آری، سورۀ مریم شب هنگام نازل شده است.

آیات نخستین سورۀ فتح نیز شب هنگام نازل شده‌‌اند، در صحیح البخاری از عمر نقل شده است که گفت: پیامبر اکرم جفرمود: " امشب سوره‌‌ای بر من نازل شد که از هر آنچه خورشید برآن می‌‌تابد برای من ارزشمندتر است! آنگاه، شروع به خواندن فرمود: ﴿إِنَّا فَتَحۡنَا لَكَ فَتۡحٗا مُّبِينٗا١﴾[الفتح: ۱].

آیات نخستین سورۀ حج طبق روایت صحیح نیز شبانه بر آنحضرت نازل شد: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمۡۚ إِنَّ زَلۡزَلَةَ ٱلسَّاعَةِ شَيۡءٌ عَظِيمٞ١﴾[الحج: ۱]

این آیات شبانگاه، هنگامی که پیامبر اکرم جاز جنگ با قبیلۀ بنی المصطلق بازمی‌‌گشت و مسلمانان به فرمان پیغمبر جدر حال حرکت بودند، نازل شد. [۲۷]

اگر این چنین، روایات صحیح را مأخذ کار خویش قرار دهیم، به آنجا می‌‌رسیم که حتی می‌‌توانیم دریابیم که آیات قرآنی در آغاز شب یا در ساعات نیمۀ شب و یا سحرگاهان برپیغمبر اکرم جنازل شده است؟! [۲۸]

محقق معاصر داکتر صبحی صالح فواید شناسائی مکی و مدنی را چنین توضیح داده است:

"علم باز شناسی آیات و سوره‌‌های مکی و مدنی قرآن، سزاوار آن همه توجهی که به آن مبذول شده است، بوده است و درخور آنست که بحق، مسیر اصلی پژوهش علمای اسلام برای تحقیق در مراحل مختلف پیشرفت و گسترش آیین اسلام به شمار آید، و محققان و صاحب‌‌نظران از این راه گام‌‌های حکیمانۀ وحی آسمانی قرآن را همراه با وقایع و حوادث و زمینه‌‌ها وشرایط جامعۀ نو بنیاد اسلامی بازشناسند، و از همین راه نیز، چگونگی و هماهنگی و تأثیر متقابل آیین اسلام و جاهلیت را در یکدیگر، در محیط عربستان و در مکه و مدینه و در زندگی بیابان نشینان و شهرنشینان و نیز شیوه‌‌های گوناگون سخن گفتن قرآن را با مسلمانان و مشرکان و یهودیان و مسیحیان بشناسند.

بدیهی است، وقتی این علم بخواهد همۀ آن معارف گسترده‌‌ای را که به اختصار از آن‌‌ها یاد کردیم، به انسان بدهد، طبعا مباحث متنوع و مختلفی پیدا می‌‌کند، از یکسو تحقیق در ترتیب زمانی نزول آیات قرآن را لازم می‌‌آورد و از سوی دیگر تحقیق به منظور مشخص گردانیدن مکانی که هر قسمت از آیات قرآن در آن نازل شده است، در دستور کار این علم قرار می‌‌گیرد.

همچنین دسته‌‌بندی موضوعی آیات قرآن لازم می‌‌آید، و نیز تعیین نام و مشخصات کسانیکه آیات قرآن در رابطه به آنان نازل شده است، جزو برنامۀ این پژوهش‌‌های علمی قراردارد. [۲۹]

***

[۲۴] الناسخ والمنسوخ ج۲ ص۶۱۱. [۲۵] تاریخ قرآن ص۶۰۳. [۲۶] البرهان ج۱ص ۱۹۲، اتقان ج۱ ص ۱۲-۱۳. [۲۷] الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبان ج۲ ص ۳۵۲. [۲۸] صبحی صالح، مباحثی درعلوم القرآن ص۲۵۹- ۲۶۰. [۲۹] همان مأخذ.