شناخت مکی و مدنی قرآن

سوره حج:

روایتى از طریق مجاهد از ابن عباس می‌‌رساند که این سوره به جز آیاتى چند- که استشنا نموده است- مکى مى‌‌باشد، ولى در بقیۀ آثار این سوره را مدنى معرفى نموده است. جمهورگفته‌‌اند: که این سوره از مکى ومدنى ترکیب یافته است. [۳۸۳]

روایات و احادیث صحیح که در اسباب نزول آیات این سوره وارد شده وهم چنان محتواى سوره نظر جمهور را تأیید می‌‌کند؛ زیرا به اعتبار مضمون بسیارى از مطالب سوره به سوره‌‌هاى مکى می‌‌ماند، ولى اذن قتال در آیه‌‌هاى: ۳۹، ۴۰، و تشریح برخى از احکام حج در آیات: ۲۶- ۳۸ دلیل برمدنى بودن آیات مذکور مى‌‌باشد.

در مورد چهار روایت صحیح ثابت شده که روایت اول دلیل برمکى بودن سوره، و از روایت‌‌هاى دیگر مدنى بودن بعضى آیات سوره استفاده می‌‌شود:

۱- حاکم از عبدالله بن مسعود روایت کرده که او مى‌‌گوید: "نخستین سوره که در آن سجده نازل شده، سوره حج است". [۳۸۴]

۲- طبق روایتى از ابن عباس آیۀ ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَعۡبُدُ ٱللَّهَ عَلَىٰ حَرۡفٖۖ﴾در بارۀ اشخاص متردد در دین واستفاده جوى که در مدینه به قصد استفاده جوئى اسلام مى‌‌آوردند، نازل گردیده است. [۳۸۵]

۳- بر مبناى روایت صحیح از ابو ذر آیۀ: ﴿۞هَٰذَانِ خَصۡمَانِ ٱخۡتَصَمُواْ فِي رَبِّهِمۡۖ﴾در بارۀ حمزه و یاران وى ورقیبانش عتبه و... در روز مبارزۀ بدر نازل گردید. [۳۸۶]

۴- امام ترمذى از ابن عباس با سند صحیح [۳۸۷]نقل کرده که آیۀ: ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَٰتَلُونَ بِأَنَّهُمۡ ظُلِمُواْۚ﴾هنگام بیرون شدن پیامبر جاز مکه به مدینه وفرضیت جهاد مسلحانه نازل گردید. [۳۸۸]

ترجیح:

از حدیث اول مکى بودن سوره استفاده می‌‌شود؛ زیرا آیات سجده ازخصایص سوره‌‌هاى مکى است؛ بنابرآن (طبق قاعدۀ دوم) مکى بودن سوره را ترجیح داده می‌‌شود ودر بارۀ روایات دیگر باید گفت: روایات مذکور دلیل استشناى برخى از آیات ازحکم مکى بودن می‌‌باشد، نه تمام آیات.

[۳۸۳] اتقان ج۱ ص ۵۶. [۳۸۴] مستدرک حاکم ج۱ ص۲۲۰. [۳۸۵] صحیح البخارى ج ۸ ص۲۹۶. [۳۸۶] همان مأخذ ج ۸ ص ۲۹۷. [۳۸۷] صحیح سنن ترمذی ج۳ ص ۷۹. [۳۸۸] سنن ترمذى ج ۵ ص ۳۲۵.