شناخت مکی و مدنی قرآن

پیشینۀ تاریخی موضوع:

دقت و تأمل در موضوع «مکی و مدنی آیات و سوره‌‌های قرآنی» و بررسی روایات اسلامی که در این عرصه ثابت شده، واضح می‌‌سازد که نشأت این علم نیز در عصر پرمیمنت نبوت برمی‌‌گردد، هر چند در این مورد روایتی از خود پیامبر جنقل نشده است، ولی درعصر نزول وحی و در حیات پیامبر جشاگردان مکتب نبوت، و یاران گرامی وی، نه به عنوان یک موضوع، بلکه به عنوان: یاد داشت زمان و مکان نزول قرآن به این موضوع توجه نموده، زمان و مکان نزول آیه‌‌ها و سوره‌‌های قرآنی را ثبت و ضبط نموده‌‌اند که بعد‌‌ها آن روایات اسلامی دلایل مکی و مدنی بودن آن آیات و سوره‌‌ها شمرده شد.

بدین‌‌گونه اساس این علم در عصر نبوت پی‌‌ریزی شد، و علم مکی و مدنی مانند سایر علوم قرآنی بامداد خود را در همان عصر پرمیمنت پیامبر اکرم جطی نمود.

سپس اصحاب گرامی پیامبر جکه شاهد نزول وحی الهی بوده، زمان و مکان آن را خوب می‌‌دانستند، بادرک اهمیت این موضوع کمرهمت را در رۀ توضیح و تبیین آن بستند، آنچه را که در این قسمت می‌‌دانستند، بیان کرده و اهمیت آن را برای مردم توضیح نمودند:

ازخلیفۀ دوم عمربن خطابسدر مورد نزول آیۀ: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ﴾[المائدة: ۳] چنین نقل است:

«إني لأعلم حيث أنزلت، وأين نزلت، وأين رسول الله جحين أنزلت يوم عرفه، وإنا والله بعرفة». [۳]

«من می‌‌دانم که این آیه چه وقت؟ و در کجا نازل گردید؟ و در وقت نزول آن پیامبرجدر کجا بود؟ روز عرفه هنگامیکه ما در میدان عرفات بودیم این آیه نازل گردید».

عبد الله بن مسعود علم مکی و مدنی را بخش مهم از علوم قرآنی دانسته می‌‌فرماید: «والله الذي لا إله غيره ما أنزلت سور ة من كتاب الله إلا أنا أعلم أين نزلت، ولا أنزلت آ َيه من كتاب الله إلا أنا أعلم فيمن نزلت، ولو أعلم أحداً أعلم مني بكتاب الله تبلغه الإبل لركبت إليه». [۴]

«سوگند به خداییکه جز او خدایی نیست، سوره‌‌ای از کتاب خدا فرود نیامده جز اینکه من می‌‌دانم کی نازل شد؟ و آیه‌‌ای از کتاب خدا نازل نشده، مگر اینکه می‌‌دانم در بارۀ چه بوده؟ اگر شخصی را سراغ داشته باشم که کتاب خدا را بهتر از من می‌‌داند، و امکان سفر در آن بوده باشد، بخاطر کسب علم قرآن به سوی آن رخت سفر خواهم بست».

خلیفۀ چهارم علی بن ابی طالبسمی‌‌گوید: «سلوني عن کتاب الله، فوالله ما من آية إلا وأنا أعلم بليل نزلت أم بنهار، أم في سهل أم في جبل». [۵]

«در بارۀ تفسیر قرآن از من بپرسید؛ سوگند به خداوند هر آیه‌‌ای که در شب یا در روز، در زمین هموار و یا درکوه نازل گردیده است، من می‌‌دانم».

عصر تابعین مرحلۀ تکمیلی عصر صحابه است، تابعین وصف و تفصیل تمام روایات را در این قسمت مانند دیگر موارد علوم قرآنی از یاران پیامبر جشنیده‌‌اند، و باکمال امانت داری آن را ثبت و ضبط نموده و برای نسل بعدی انتقال داده‌‌اند.

و با حلول قرن دوم هجری، نهضت تألیف و تدوین علوم اسلامی نیز آغاز گردید، دانشمندان اسلامی در ابواب و موضوعات مختلف علوم دینی احادیث نبوی، و روایات اسلامی را جمع‌‌آوری نمودند که حرکت تألیف و تدوین شامل موضوعات علوم قرآنی نیز بود، علمای این فن چون عکرمه، حسن بصری، ابن شهاب زهری، ضحاک بن مزاحم هلالی و... طبق شیوۀ آن زمان به تألیفات مستقل در موضوع علم مکی و مدنی قرآن پرداختند.

در قرن سوم هجری که عصرطلایی و شگوفایی علوم اسلامی محسوب می‌‌گردد، نهضت تألیف و ترجمه مرحلۀ ابتدائی خود را سپری نموده، به مرحلۀ پختگی رسیده بود، کتاب‌‌ها به صورت جامع، مرتب، موضوعی، منقح و تصحیح شده تألیف می‌‌گردید.

دانشمندان فن علوم القرآن نیز با استفاده از این نهضت علمی تألِیفاتی را در موضوعات علوم القرآن بخصوص «علم مکی و مدنی» با نظرداشت فرهنگ عصر خود به شکل جامع و موضوعی در رشتۀ تحریر درآوردند که از آن جمله می‌‌توان کتاب‌‌های ذیل را نام برد:

۱- «فضائل القرآن وما أنزل بمکة وما أنزل بالمدینة» تألیف ابن ضریس یکتن از محدثان بزرگ.

۲- «بیان عدد سور القرآن وآیاته وکلماته ومکیه ومدنیه» تألیف ابن عبد الکافی از علمای قرن چهارم.

۳- «التنزیل وترتیبه» تألیف ابوالقاسم نیشاپوری از علمای قرن پنجم.

۴- کتاب «المکی والمدنی» تألیف امام مکی بن ابی طالب از علمای قرن ششم.

۵- کتاب «المکی والمدنی فی القرآن» تألیف عز الدیرینی.

از قرن هشتم به بعد تا اواخر قرن چهاردهم تألیف در علوم القرآن به شمول موضوع مکی و مدنی دچار یک وقفۀ طولانی گردید و موضوعات مختلف این علم کمتر بصورت ویژه مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته، بلکه همه تحقیقات در اطراف کتاب البرهان زرکشی و اتقان سیوطی دور می‌‌زد.

و با به وجود آمدن نهضت علمی جدید تحقیقات در موضوعات علوم القرآن نیز آغاز گردید، موضوع مکی و مدنی نیز از این نهضت علمی بی‌‌بهره نماند، علمای معاصر تحقیقاتی درعرصۀ موضوعات علوم قرآنی بویژه موضوع مکی و مدنی دارند که کتاب‌‌های آتی از آن جمله قابل یاد آوری است:

۱- أهم خصائص السور والآیات المکیة.

۲- خصایص السور والآیات المدنیة.

۳- المکی والمدنی فی القرآن.

در آینده توضیح داده خواهد شد که یک بحث ویژه باید چه خصایصی را دارا باشد؟

کتاب‌‌هاییکه در موضوع مورد بحث ما تألیف شده- اعم از تألیفات علمای پیشین و معاصر- بیشتر آن بنابر دلایلی فرا گیر جوانب موضوع نبوده و برخی از این تحقیقات دقت علمی را کمتر در نظر گرفته است، جز کتاب «المکی والمدنی فی القرآن» که این کتاب در موضوع مورد بحث کتاب جامعی شمرده می‌‌شود، ولی ناقص است، تنها سوره‌‌های نیم اول قرآن را در بر دارد.

و از سوی دیگر اهمیت خاصی که شناخت مکی و مدنی در فهم تفسیر آیات قرآنی دارد درخور آنست که در این مورد بحث وبررسی ویژه‌‌ای صورت بگیرد؛ زیرا علم بازشناسی آیات وسوره‌‌های مکی و مدنی قرآن از یک سو زمان نزول وحی الهی را بیان می‌‌کند و از سوی دیگر آیات را چه از نظر مکان نزول و یا اشخاص مورد نظر و یا از جهت زمان نزول، تقسیم‌‌بندی می‌‌کند و وسیلۀ شناخت ناسخ و منسوخ می‌‌باشد.

با توجه به مطالب فوق خواستم اثریکه غرض ترفیع علمی تهیه می‌‌نمایم عنوان آن:

«خصوصیات و فواید شناخت آیات و سوره‌‌های مکی و مدنی قرآن» باشد، تا به لطف ویاری پروردگار مهربان خدمتی در علوم قرآن- بویژه در زبان دری- انجام داده باشم.

از خالق متعال استدعا دارم که مرا در تکمیل این رسالت توفیق ویاری رسانده واین عمل اندک و نا چیز را مورد پذیرش خود قرار دهد.

[۳] صحیح البخاری ج ۸ ص۱۱۹ [۴] همان مأخذ ج۸ ص ۶۲۲ [۵] تفسیر عبد الرزاق ج۳ ص۲۴۱