شناخت مکی و مدنی قرآن

شناخت آخرین آیه

در تعیین آخرین آیۀ نازل شده نیز دانشمندان اختلاف نظر دارند بدین ترتیب:

۱- نسائى از طریق عکرمه از ابن عباس نقل می‌‌کند که آخرین آیۀ نازل شده آیۀ۲۸۱سورۀ بقره است: ﴿وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ٢٨١﴾[البقرة: ۲۸۱].

البته کسانى دیگرى هم نظیر آن را از ابن عباس نقل کرده‌‌اند وگفته‌‌اند که: پیامبر اکرم ج۹ و یا ۱۲ و یا ۸۱ روز پس از نزول آن بدرود حیات گفت.

۲- بخارى از ابن عباس وبیهقى از ابن عمر نقل کرده‌‌اند که آخرین آیه، آیۀ ربا است:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٢٧٨﴾[البقرة: ۲۷۸] محمد بن جریر طبرى از سعید بن مسیب وعامر شعبى نقل می‌‌کند که عمر وابن عباس گفته‌‌اند که: آیۀ ربا آخرین آیۀ نازل شده است.

ولى شناسایان حدیث آن را ضعیف شمرده‌‌اند؛ زیرا هر چند اسنادش صحیح است ولى مرسل می‌‌باشد. شعبى زمان عمر را درک نکرده وسعید بن مسیب چیزى از او نشنیده است.

۳- گفته‌‌اند که آیۀ دین"وام" آخرین آیه است:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيۡنٍ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى فَٱكۡتُبُوهُۚ﴾[البقرة: ۲۸۲] ابوعبید نیز در فضایل القرآن از ابن شهاب نقل کرده است که می‌‌گوید:

آخر قرآن، نزدیک‌‌ترین آیۀ قرآنى به عرش از نظر زمانى" آیۀ ربا وآیۀ وام"دین" است.

روایت ابن ابى حاتم است که پیامبر اکرم پس از آن ۹ روز بزیست، و بعد در دوم ربیع الأول بدرود حیات گفت و در روایات دیگر چنین نصى نمی‌‌توان یافت.

۴- آیۀ: ﴿فَٱسۡتَجَابَ لَهُمۡ رَبُّهُمۡ أَنِّي لَآ أُضِيعُ عَمَلَ عَٰمِلٖ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰۖ﴾[آل عمران: ۱۹۵]

دلیل آن روایتى است که از طریق مجاهد از ام سلمه نقل شده که وى گفت: این آخرین آیه بود.

ولى متن همین روایت خود حاکى است که مطلق آخرین نزول مورد نظر نبوده ومنظور آخرین آیه دربارۀ زنان وآخرین سه آیه در این مورد بوده است.

۵- آیۀ: ﴿وَمَن يَقۡتُلۡ مُؤۡمِنٗا مُّتَعَمِّدٗا فَجَزَآؤُهُۥ جَهَنَّمُ خَٰلِدٗا فِيهَا وَغَضِبَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِ وَلَعَنَهُۥ وَأَعَدَّ لَهُۥ عَذَابًا عَظِيمٗا٩٣﴾[النساء: ۹۳] آخرین آیه است.

دلیل آن هم چیزى است که بخارى ودیگران از ابن عباس نقل کرده‌‌اند که گفت: این آیه آخرین آیه است وچیزى آن را نسخ نکرد.

البته خود روایت می‌‌رساند که منظور آخرین آیه در بارۀ حکم قتل عمدى مؤمن است نه آخرین آیه به طور مطلق.

۶- گفته‌‌اند که آیۀ: ﴿يَسۡتَفۡتُونَكَ قُلِ ٱللَّهُ يُفۡتِيكُمۡ فِي ٱلۡكَلَٰلَةِۚ﴾[النساء: ۱۷۶]

طبق روایتی از براء بن عازب آخرین آیه است.

ولى ممکن است این آیه را هم آخرین نزول در بارۀ مواریث دانست نه آخرین آیه.

۷- سورۀ مائده آخرین نزول بوده است:

روایت ترمذى وحاکم از عایشه چنین است. چه بسا که مراد آخرین سوره‌‌اى باشد که در بارۀ حلال وحرام آمده وحکمى در آن منسوخ نگشته است.

برخى هم گفته‌‌اند که آیۀ:

﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي﴾[المائدة: ۳]

آخرین نزول بوده است؛ زیرا این آیه در حجة الوداع فرود آمد وپیامبر اکرم ج۸۱ روز پس از آن بزیست.

ولى چنان‌‌که گفته‌‌اند پس ازآن نهى وحکمى فرود نیامده، نه اینکه آخرین نزول به نحواطلاق باشد.

۸- برخى هم بنابر قول ابى بن کعب آخر سورۀ توبه را پایان نزول دانسته‌‌اند که شاید آنهم منظور آخرین نزول از سورۀ براءت باشد، نه آخر به طور مطلق.

۹- مسلم از ابن عباس نقل می‌‌کند که آخرین نازل شده سورۀ ﴿إِذَا جَآءَ نَصۡرُ ٱللَّهِ وَٱلۡفَتۡحُ١﴾[النصر: ۱] می‌‌باشد. این سوره مشعر بر وفات نبى اکرم جبود وموجب اندوه فراوان یاران پیامبر جگشت.

ممکن است منظور ابن عباس آخرین سوره از لحاط نزول باشد، نه آخرین آیه. [۱۵۲]

[۱۵۲] اتقان ج۱ ص۱۰۵-۱۰۷، مناهل العرفان ج۱ص۹۶-۱۰۰.