شناخت مکی و مدنی قرآن

۳- شناخت نخستین آیه

شناسائى نخستین آیۀ نازل شده و آ خرین آن، بهره و فایده‌‌اى خاص دارد. این شناسائى ما را به معرفت ترتیب آیات رهبرى مى‌‌کند ویک چنین معرفتى موجب بینائى ودانشى می‌‌گردد که براى شناختن احکام و علوم قرآنى در بایست است.

بدین ترتیب است که هرگاه آیه‌‌هائى در موضوع واحدى داشته باشیم وفرمان در یکى از آن‌‌ها با فرمان درآیۀ دیگر فرقى داشته باشد، می‌‌توانیم میان آنان حکم کنیم و ناسخ را از منسوخ باز شناسیم.

معرفت این آیات که به تاریخ نزول و اسباب آن نیز بستگى دارد، ما را به شناسائى تاریخ قانون گزارى اسلامى و روشن شدن سیر تدریجى آن و پى بردن به هدف‌‌هاى پرورشى واجتماعى وسیاسى اسلامى هم رهبرى می‌‌کند. [۱۴۰]

و بااین شناسائى توجه و نهایت عنایت مسلمانان نسبت به قرآن کریم که چگونه این نسخۀ آسمانى را حرف به حرف وآیه به آیه با تاریخ ومکان نزول آن ثبت وضبط نمودند وبا همان دقت بدون کم وکاست به نسل بعدى انتقال داده‌‌اند، روشن می‌‌گردد.

در بارۀ اینکه نخستین آیۀ نازل شده کدام آیۀ قرآن است، سیوطى چهارقول به ترتیب ذیل نقل کرده است:

۱- پنج آیات صدر سورۀ علق نخستین آیاتى است که بر پیامبر جفرود آمده، و با نزول این آیات وحى آغاز یافت، به دلایل ذیل:

الف- روایت صحیح از عایشهلکه می‌‌گوید:

"أَولُ مَا بُدِئَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ جمِنْ الْوحْيِ الرُّؤْيَا الصَّالِحَةُ فِي النَّومِ فَكَانَ لَا يَرَى رُؤْيَا إِلَّا جَاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْحِ ثُمَّ حُبِّبَ إِلَيْهِ الْـخَلَاءُ وكَانَ يَخْلُو بِغَارِ حِرَاءٍ فَيَتَحَنَّثُ فِيهِ وهُو التَّعَبُّدُ اللَّيَالِيَ ذَواتِ الْعَدَدِ قَبْلَ أَنْ يَنْزِعَ إِلَى أَهْلِهِ ويَتَزَودُ لِذَلِكَ ثُمَّ يَرْجِعُ إِلَى خَدِيجَةَ فَيَتَزَودُ لِمِثْلِهَا حَتَّى جَاءَهُ الْـحَقُّ وهُو فِي غَارِ حِرَاءٍ فَجَاءَهُ الْـمَلَكُ فَقَالَ اقْرَأْ قَالَ مَا أَنَا بِقَارِئٍ قَالَ فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي حَتَّى بَلَغَ مِنِّي الْـجَهْدَ ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ اقْرَأْ قُلْتُ مَا أَنَا بِقَارِئٍ فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي الثَّانِيَةَ حَتَّى بَلَغَ مِنِّي الْـجَهْدَ ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ اقْرَأْ فَقُلْتُ مَا أَنَا بِقَارِئٍ فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي الثَّالِثَةَ ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ:﴿ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلَّذِي خَلَقَ١ خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِنۡ عَلَقٍ٢ ٱقۡرَأۡ وَرَبُّكَ ٱلۡأَكۡرَمُ٣﴾فَرَجَعَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ جيَرْجُفُ فُؤَادُهُ...". [۱۴۱]

"آغاز وحى به رسول خدا جبه صورت رؤیاى صالحه‌‌اى بود در خواب، و او رؤیاى نمى‌‌دید مگر مانند سپیده دم تحقق پیدا می‌‌کرد، سپس خلوت گزینى مورد پسند او گردید، و در غار حرا گوشه می‌‌گرفت.......

.تا اینکه نورحق براو تابید، وفرشتۀ وحى بر او نازل شد......وپنج آیۀ صدر سورۀ علق ر ا بر او فرو خواند... ".

۲- ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ١﴾نخستین آیۀ نازل شده است:

مستند این رأى روایتى است که شیخین از ابو سلمه بن عبدالرحمن بن عوف نقل می‌‌کنند که او گفت: "سألت جابر بن عبد الله رضي الله عنهما عن ذلك وقلت له مثل الذي قلت فقال جابر لا أحدثك إلا ما حدثنا رسول الله جقال (جاورت بحراء فلما قضيت جواري هبطت فنوديت فنظرت عن يميني فلم أر شيئا ونظرت عن شمالي فلم أر شيئا ونظرت أمامي فلم أر شيئا ونظرت خلفي فلم أر شيئا فرفعت رأسي فرأيت شيئا فأتيت خديجة فقلت دثروني وصبوا علي ماء باردا قال فدثروني وصبوا علي ماء باردا قال فنزلت﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ١ قُمۡ فَأَنذِرۡ٢ وَرَبَّكَ فَكَبِّرۡ٣﴾. [۱۴۲]

" از جابر در مورد نخستین سوره پرسیدم، او گفت: "یا أیها المدثر" است. گفتم: "اقرأ باسم ربّک" نبود؟ گفت: سخن گویم تو را چنان‌‌که از آن سخن گفت به ما رسول خدا. نبى اکرم جفرمود: " من در غار حرا مجاور بودم. چون جوارم را بپایان رساندم فرودآمدم قدم به وادى که نهادم کسى مرا صدا کرد. پس به پیش رو وپشت سر نگریستم، بجانب چب وراستم، سپس به آسمان نگاه کردم. او (جبرئیل). بود که برتختى میان آسمان و زمین نشسته بود. هراسى مرا فرا گرفت. نزد خدیجه رفتم، به اوگفتم: مرا پوشانید. پس خداى تعالى فرو فرستاد: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ١ قُمۡ فَأَنذِرۡ﴾.

۳- سورۀ فاتحه:

جمعى از مفسران و دانشمندان فن علوم قرآن با استناد به روایت زیر سورۀ فاتحه را نخستین وحى وسوره‌‌هاى قرآن از لحاظ نزول قرار داده‌‌اند:

از ابو میسره: عمروبن شرحبیل نقل است که پیامبر جبه خدیجه فرمود:

"چون خلوت می‌‌گزینم وتنها می‌‌شوم آوائى میشنوم. به خدا بر خود می‌‌ترسم که این کارى شود...."

خدیجه گفت: معاذالله! خدا برتو بد نخواهد خواست. همانا که تو امانت می‌‌گذارى وصلۀ رحم به جا مى‌‌آورى. سخن براست مى‌‌گوئى. چون ابوبکر درآمد خدیجه آن سخن را بر او بازگفت و فرمود: با محمد جبه نزد ورقه برو.

پس رفتند وداستان را به اوگفتند. پیامبر جگفت: " چون به تنهائى خلوت می‌‌کنم ندائى از پشت سر میشنوم که اى محمد! اى محمد! پس مرا هراسى وترسى فرا می‌‌گیرد که می‌‌خواهم بگریزم وبرجاى نمانم" ورقه گفت: چنین نکن این بار که تو را برخواند، برجاى باش تا آنچه می‌‌گوید بشنوى، سپس نزد من بیا ومرا آگاه کن.

پس چون رسول خدا خلوت گزید، فرشته اورا ندا کرد که اى محمد! بگو: ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ١ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢... وَلَا ٱلضَّآلِّينَ٧﴾. [۱۴۳]

۴- ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ﴾اولین وحى نازل شده است:

دلیل این قول اثرى است از عکرمه و حسن که می‌‌گویند: " نخستین چیزیکه از قرآن نازل شد، بسم الله الرحمن الرحیم، واولین سوره "اقرأ" بود. [۱۴۴]

[۱۴۰] تاریخ قرآن ص۵۵۷-۵۵۸. [۱۴۱] صحیح البخاری ج۱ ص ۳. [۱۴۲] صحیح البخاری ج۴ ص ۱۸۷۴، صحیح مسلم ج ۱ص۹۸. [۱۴۳] دلایل النبوة ج ۲ص ۱۵۹ این روایت طوریکه درآینده واضح خواهد گردید، مرسل است. [۱۴۴] واحدى، اسباب النزول ص ۶.