الف- عصر تدوین:
باحلول قرن دوم هجری، نهضت تألیف و تدوین علوم اسلامی نیز آغاز گردید، دانشمندان اسلامی در ابواب و موضوعات مختلف علوم دینی، احادیث نبوی و روایات اسلامی را جمع‌‌آوری نمودند.
حرکت تألیف و تدوین شامل موضوعات علوم قرآنی نیز بود، علمای این فن طبق شیوۀ آن زمان تألیفات و تصنیفاتی در این زمینه داشتند که موضوع علم مکی و مدنی جزو از آن به شمار می‌‌رود.
اینک برخی از مشهورترین کتاب‌‌هایی که در عصر تدوین در ارتباط موضوع "مکی و مدنی" تألیف گردیده است:
۱- نزول القرآن:
تألیف ضحاک بن مزاحم هلالی از علمای تابعین (ت ۱۰۴هـ).
ابن ندیم این کتاب را از مؤلفات آن عصر شمرده، و به ضحاک منسوب نموده است. [۳۹]
۲- نزول القرآن:
تألیف عکرمه: ابو عبد الله قرشی، بربری، از شاگردان عبد الله بن عباس، و از مفسران تابعین (م ۱۰۴ هـ یا ۱۰۵هـ).
۳- نزول القرآن:
از مؤلفات حسن بن یسار بصری، از فقها و پارسایان تابعین (م ۱۱۰هـ).
ابن ندیم در سلسلۀ مؤلفات آن عصر این دو کتاب فوق را نیز بر شمرده، و به عکرمه و حسن بصری نسبت داده است. [۴۰]
۴- تنزیل القرآن:
تألیف امام محمد بن مسلم بن عبیدالله بن شهاب زهری، از بزرگترین علمای تابعین در حدیث و فقه (م۱۲۴هـ).
این رساله از مهمترین و عمده‌‌ترین رسایل متذکرۀ فوق به حساب می‌‌رود؛ چون ابن شهاب زهری نخستین شخصیتی است که علمبردار تألیف و جمع‌‌آوری روایات در این زمینه بود.
رسالۀ ابن شهاب در ضمن چند رسایل دیگر به تحقیق دکتورصلاح الدین منجد به چاپ رسیده است.
و همچنان توسط دکترحاتم صالح ضامن در جلد هشتم مجلۀ مجمع علمی عراقی به نشرسپرده شده است.
شیوۀ تألیف این رسایل:
در آغاز نهضت علمی تألیف وتدوین عبارت از جمع‌‌آوری یک و یا چند روایات در یک موضوع و یا چند موضوع بود که از آن صحیفه می‌‌نامیدند، و گاهی هم روایات متعددی را در موضوعات گوناگون باترتیب و یا بدون ترتیب با اسناد آن گرد می‌‌آوردند، مانند:
جمع آوری حدیث در موضوعات مختلف توسط محمد بن شهاب زهری.
مطالعۀ کتاب" تنزیل القرآن" ابن شهاب زهری، و همچنان رساله‌‌های: " نزول القرآن" عکرمه و حسن بصری- که محتویات آن را امام بیهقی درضمن کتاب بزرگ و ارزشمند خود" دلائل النبوه" گنجانیده است- نشان می‌‌دهد که این رساله‌‌ها نیز عبارت از چند روایاتی است در ترتیب مکی و مدنی سوره‌‌های قرآن که متن آن روایات در بخش ششم خواهد آمد. [۴۱]
[۳۹] الفهرست ص ۴ [۴۰] همان مأخذ [۴۱] دلائل النبوة ج۷ ص ۱۴۲- ۱۴۳