تعريف اهل بيت
اهل بیت به خانوادۀ رسول خدا ص گفته میشود. ولی شیعیان بر خلاف عرف و زبان عربی آن را فقط به دوازده امام خود اختصاص میدهند. پس لازم است که به ریشهیابی این کلمۀ مرکب برویم تا بدانیم که اهل بیت چه کسانی هستند؟ و مقصود از آنها کیست؟
اهل بیت [٩۰] مرکب از اهل و بیت است، یعنی ساکنان خانه و صاحب قاموس میگوید: «أهل الأمر، ولاته» یعنی حاکمان و اهل بیت، یعنی ساکنان بیت و اهل مذهب یعنی کسانی که به آن ایمان دارند. و اهل مرد یعنی همسرش و اهل پیامبر یعنی همسران و دختران و دامادش علی [٩۱]. و اهل هر پیامبری یعنی امّتش [٩۲] و زبیدی میگوید: اهل مذهب یعنی معتقدان به آن و اهل مرد یعنی همسر و فرزندانش و این آیه را ﴿وَسَارَ بِأَهۡلِهِۦٓ﴾ [القصص: ۲٩] به همسرش تفسیر نمودهاست و اهل برای پیامبر، یعنی همسرانش و دخترانش و دامادش علی و یا زنانش. و گفته شدهاست که: اهل او یعنی مردانی که آل او هستند و نوهها و ذریۀ او نیز داخل آن میگردند و از این جمله است گفتۀ خداوند: ﴿وَأۡمُرۡ أَهۡلَكَ بِٱلصَّلَوٰةِ وَٱصۡطَبِرۡ عَلَيۡهَاۖ﴾ [٩۳]، و ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ﴾ [٩۴]، و ﴿رَحۡمَتُ ٱللَّهِ وَبَرَكَٰتُهُۥ عَلَيۡكُمۡ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِۚ﴾ [٩۵].
و اهل هر پیامبری امّت و اهل ملّت اوست، و از این جمله است گفتۀ خداوند: ﴿وَكَانَ يَأۡمُرُ أَهۡلَهُۥ بِٱلصَّلَوٰةِ وَٱلزَّكَوٰةِ﴾ [٩۶]. و راغب و مناوی میگویند: أهل مرد کسانی هستند که از نظر نسب و یا دین و امثال آن مثل یک کار و صنعت و خانه و شهر با او جمع میشوند، اهل مرد کسانی هستند که یک خانه آنها را جمع میکند، سپس مجاز آن گرفته شده و گفته میشود که: اهل بیت مرد کسانی هستند که یک نسب آنها را جمع کند، و به طور مطلق در خانوادۀ پیامبر ص شناخته شدهاست تا اینکه میگوید: آل خداوند و رسولش ، اولیاء و انصار او هستند [٩٧].
ابن منظور افریقایی میگوید: اهل مذهب کسانی هستند که بدان ایمان دارند و اهل حکومت (امر) والیان آن هستند و اهل مرد افراد بخصوص او هستند، و اهل بیت پیامبر ص همسران و دختران و همسر دخترش یعنی علیس میباشد، و گفته شدهاست: همسران پیامبران ص و اهل هر پیامبری امّت اوست، تا اینکه میگوید: اهل مرد همسرش میباشد و متأهل شد یعنی ازدواج کرد و تأهّل یعنی ازدواج و اهل یعنی متزوّج [٩۸].
جوهری میگوید: «أهل فلان» یعنی فلانی ازدواج کرد [٩٩] و زمخشری در أساس البلاغة میگوید: تأهّل: ازدواج کرد [۱۰۰]، و خلیل میگوید: اهل مرد یعنی همسرش و تأهّل یعنی ازدواج و اهل مرد، یعنی مخصوصترین افراد او، و اهل بیت یعنی ساکنان آن و اهل اسلام یعنی کسانی که به آن ایمان دارند [۱۰۱].
راغب اصفهانی میگوید: «اهل شخص کسانی هستند که نسب و یا دین و امثال آن مثل صنعت و خانه و شهر آنها را با هم جمع میکند و اهل شخص در اصل کسانی هستند که یک مسکن و خانه آنها را جمع مى کند، سپس مجازاً به کسانی گفته میشود که یک نسب آنها را به هم پیوند دهد، و در خانوادۀ پیامبر ص شهرت یافته است، چون در قرآن دربارۀ همسران او آمدهاست: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ﴾ [الأحزاب: ۳۳]» [۱۰۲].
و دربارۀ لفظ آل میگوید: «آل مقلوب از اهل است... و برای کسانی به کار میرود که ویژگی ذاتی یا نزدیکی و قرابتی و یا ولائی با فردی دارند. خداوند میفرماید: ﴿وَءَالَ إِبۡرَٰهِيمَ وَءَالَ عِمۡرَٰنَ﴾ [آل عمران: ۳۳]، و میفرماید: ﴿أَدۡخِلُوٓاْ ءَالَ فِرۡعَوۡنَ أَشَدَّ ٱلۡعَذَابِ ٤٦﴾ [المؤمن: ۴۶]. و آل پیامبر أقارب او هستند، و گفته شدهاست که عالمانی هستند که او را میشناسند» [۱۰۳].
محمّد جواد مغنیه شیعی معاصر میگوید: اهل بیت ساکنان آن هستند، و آل شخص خانوادۀ او و اهل او هستند، و لفظ «آل» جز برای شخصی که موقعیتی دارد به کار نمیرود، و ذکر اهل بیت در دو آیۀ قرآن آمدهاست: اوّل در آیۀ ٧۳ سورۀ هود که میفرماید: ﴿رَحۡمَتُ ٱللَّهِ وَبَرَكَٰتُهُۥ عَلَيۡكُمۡ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِۚ﴾ «رحمت و برکات الهی بر شما اهل بیت باد»، و دوّم در آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب است که میفرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا ٣٣﴾ «همانا خداوند میخواهد که ناپاکی را از شما اهل بیت (ساکنان خانه) بردارد و شما را پاک و پاکیزه نماید»، و مفسّران اتّفاق دارند که آیۀ اوّل در مورد اهل بیت ابراهیم خلیل و آیۀ دوّمی در مورد اهل بیت محمّدبن عبدالله میباشد و بر اساس قرآن مسلمانان لفظ اهل بیت و آل بیت را برای خانوادۀ محمّد ص به کار میبرند، و این لفظ برای آنها علم گردیدهاست و مسلمانان در تعداد همسران پیامبر اختلاف نظر دارند و به هر حال ۳٧ سال با همسران خودش بسر برد، و... مسلمانان اتّفاق نظر دارند که علی بن أبی طالب و فاطمه و حسن و حسینش از أهل بیت میباشند [۱۰۴].
و از همۀ اینها روشن میشود که اهل بیت در اصل به همسران گفته میشود و سپس برای فرزندان و نزدیکان و اقارب مجازاً به کار برده میشود و این چیزی است که از قرآن کریم ثابت میشود، همچنانکه این لفظ در داستان خلیل الله (ابراهیم)÷ آمدهاست، در وقتی که قاصدان الهی برای ابراهیم بشارت آوردند که خداوند در سیاق سخن میفرماید: ﴿وَٱمۡرَأَتُهُۥ قَآئِمَةٞ فَضَحِكَتۡ فَبَشَّرۡنَٰهَا بِإِسۡحَٰقَ وَمِن وَرَآءِ إِسۡحَٰقَ يَعۡقُوبَ ٧١ قَالَتۡ يَٰوَيۡلَتَىٰٓ ءَأَلِدُ وَأَنَا۠ عَجُوزٞ وَهَٰذَا بَعۡلِي شَيۡخًاۖ إِنَّ هَٰذَا لَشَيۡءٌ عَجِيبٞ ٧٢ قَالُوٓاْ أَتَعۡجَبِينَ مِنۡ أَمۡرِ ٱللَّهِۖ رَحۡمَتُ ٱللَّهِ وَبَرَكَٰتُهُۥ عَلَيۡكُمۡ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِۚ إِنَّهُۥ حَمِيدٞ مَّجِيدٞ ٧٣﴾ [هود: ٧۱-٧۳]، «زنش که ایستاده بود، خندید، پس او را به اسحاق بشارت دادیم و پس از اسحق به یعقوب، زن گفت: وای بر من، آیا در این پیرزنی میزایم و این شوهر من نیز پیر است؟ این چیز عجیبی است، گفتند: آیا از فرمان خدا تعجّب میکنی؟ رحمت و برکات خدا بر شما (ای) اهل خانه (اهل بیت) ارزانی باد، او ستودنی و بزرگوار است».
خداوند عزّ وجلّ این لفظ اهل بیت را با زبان ملائکهاش دربارۀ همسر ابراهیم به کار بردهاست، و علمای شیعه و مفسّران آنها امثال طبرسی [۱۰۵] و کاشانی [۱۰۶] نیز به این اعتراف نمودهاند اگرچه بعد از آن به تأویلهای دیگری روی آوردهاند. و همچنین خداوند در مورد همسر موسی میفرماید: ﴿۞فَلَمَّا قَضَىٰ مُوسَى ٱلۡأَجَلَ وَسَارَ بِأَهۡلِهِۦٓ﴾ [القصص: ۲٩] «چون موسی مدّت را به سر آورد و با زنش روان شد...».
پس مراد از اهل موسی÷ همسر او میباشد. و مفسّران شیعه در این مورد اتّفاق نظر دارند و طبرسی میگوید که: مقصود از أهل موسی در سورۀ نمل همسر او میباشد [۱۰٧].
و همچنین لفظ اهل بیت در قرآن مجید در سورۀ احزاب/ ۳۳ نیز آمدهاست: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ﴾ «همانا خداوند میخواهد ناپاکی را از شما (ای) اهل بیت دور کند». این لفظ (اهل بیت) جز در سیاق داستان همسران پیامبرص نیامده است: ﴿يَٰنِسَآءَ ٱلنَّبِيِّ لَسۡتُنَّ كَأَحَدٖ مِّنَ ٱلنِّسَآءِ إِنِ ٱتَّقَيۡتُنَّۚ فَلَا تَخۡضَعۡنَ بِٱلۡقَوۡلِ فَيَطۡمَعَ ٱلَّذِي فِي قَلۡبِهِۦ مَرَضٞ وَقُلۡنَ قَوۡلٗا مَّعۡرُوفٗا ٣٢ وَقَرۡنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجۡنَ تَبَرُّجَ ٱلۡجَٰهِلِيَّةِ ٱلۡأُولَىٰۖ وَأَقِمۡنَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتِينَ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَطِعۡنَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓۚ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا ٣٣ وَٱذۡكُرۡنَ مَا يُتۡلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنۡ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ وَٱلۡحِكۡمَةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا ٣٤﴾ [الأحزاب: ۳۲-۳۴]، «ای زنان پیامبر، شما همانند دیگر زنان نیستید، اگر از خدا بترسید، پس به نرمی سخن مگوئید تا آن مردی که در قلب او مرضی است به طمع افتد، و سخن پسندیده بگویید، و در خانههای خود بمانید، و چنانکه در زمان پیشین جاهلیت میکردند، زینتهای خود را آشکار مکنید و نماز بگزارید و زکات بدهید و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید، ای اهل بیت، خدا میخواهد پلیدی را از شما دور کند و شما را پاک دارد، و آیات الهی و حکمت را که در خانههای شما تلاوت میشود متذکر شوید همانا خدا لطیف و خبیر است». برای کسی که اوّلین بار این آیات را تلاوت میکند به طور بدیهی آشکار میشود که این لفظ اهل بیت جز برای همسران پیامبران به کار برده نشدهاست، چون در صدر آیه و ماقبل و مابعد آن همگی خطاب به همسران پیامبر میباشد. و ابن ابی حاتم و ابن عساکر از روایت سعید بن جبیر از ابن عبّاس نقل کردهاند که: این آیه فقط برای همسران پیامبر نازل شدهاست [۱۰۸].
و امام شوکانی در تفسیر خود میگوید: ابن عبّاس و عکرمه و عطاء و کلبی و مقاتل و سعید بن جبیر گفتهاند که: لفظ اهل بیت که در این آیه وارد شدهاست فقط همسران پیامبر میباشند و گفتهاند که: مراد از بیت (خانه) خانۀ پیامبر و محلّ سکونت همسران او میباشد [۱۰٩].
و در حدیث بخاری هم آمدهاست که پیامبر ص داخل حجرۀ عائشه ل شد و گفت: «السّلام عليكم أهل البيت ورحـمة الله» «سلام بر شما ساکنان خانه و ...» عائشه گفت: «وعليك السّلام ورحمة الله وبركاته» [۱۱۰]، و أیضاً مراد از بیت، خانۀ پیامبرص میباشد که با همسرانش در آن میزیست.
حاصل اینکه مراد از اهل بیت در اصل و حقیقت همسران پیامبر ص میباشند و فرزندان و عموها و فرزندانشان نیز مجازاً داخل این کلمه میشوند، همچنانکه آمدهاست که پیامبر ص فاطمه و حسنین و علی را داخل کساء [۱۱۱] خود نموده و گفتهاست: خدایا اینها اهل بیت من میباشند تا آنها را مشمول آیه گرداند، همچنانکه عمویش عبّاس و فرزندانش را در زیر عبای خود قرار داد تا شامل آیه شوند. و در بعضی روایات آمدهاست که همۀ بنی هاشم داخل در کلمۀ اهل بیت پیامبر ص میباشند.
لیکن شیعیان بر خلاف این رفته و معانی لغوی و قرآنی را در نظر نگرفته و اهل بیت پیامبر را در چهار نفر مخصوص کردهاند: علی و فاطمه و حسن و حسین، و بقیه را خارج نمودهاند و دوباره روش دیگری هم اختراع کردهاند و تمام اولاد علی غیر از حسنین را از اهل بیت اخراج نمودهاند. مثلاً بقیۀ فرزندان علی مثل محمد بن حنفیه و ابوبکر و عمر و عثمان و عبّاس و جعفر و عبدالله و عبیدالله و یحیی و فرزندان آنها را از زن و مرد نیز از اهل بیت نمیدانند، و دختران علی که تعدادشان ۱۸ یا ۱٩ نفر به اختلاف روایات میباشند همه را نیز از اهل بیت اخراج نمودهاند، و حتی دختران فاطمه دختر رسول خدا ص را نیز از اهل بیت نمیدانند، زینب و امّ کلثوم و فرزندان آنها را از اهل بیت نمیشمارند، این روش عجیبی است، و همچنین فرزندان حسن بن علی را از اهل بیت خارج میدانند و همچنین فرزندان حسین را که با آنها همفکر نیستند از اهل بیت خارج کردهاند!! و لهذا بسیاری از فرزندان حسین را متّهم به فسق و فجور و دروغ و حتی کفر و ارتداد نمودهاند.
و سه دختر پیامبر را نیز غیر از فاطمه و فرزندان آنها را هم از اهل بیت خارج کردهاند. این چه تقسیم ظالمانهای است، که نه بر وفق زبان عرب است و نه با عرف عرب میخواند. پس با تعبیر دقیق و صریح به قول شیخ احسان الهی ظهیر شیعیان جز نصف شخصیت فاطمه و نصف شخصیت علی و نصف شخصیت حسن و بقیۀ ائمّۀ تسعۀ خود را نمیبینند! [۱۱۲].
اینست مفهوم حقیقی اهل بیت در میان شیعیان، و آنست معنای درست اهل بیت که ما ذکر کردیم.
[٩۰] منبع اصلی این بحث کتاب الشیعة وأهل البیت: ص ۱۳-۱۵: احسان الهی ظهیر. [٩۱] احسان الهی ظهیر میپرسد که این تخصیص فقط برای علی از کجا آمدهاست، و چرا دامادهای دیگر پیامبر شامل اهل نشوند، مثل عثمان که دو دختر پیامبر را پی در پی به همسری داشت، و أبیالعاص بن ربیع همسر زینب و برای چه عموی پیامبر عبّاسبن عبدالمطلب و فرزندانش داخل اهل نشوند؟! [٩۲] القاموس: فیروز آبادی: ص ۴۳۲ ج ۳. [٩۳] طه: ۱۳۲. ترجمه: «و خانوادهات را به نماز فرمان ده و بر [گزاردن] آن شکیبایى ورز» [٩۴] الأحزاب: ۳۳. ترجمه: «جز این نیست که خداوند مىخواهد پلیدى را از شما، اى اهل بیت دور کند» [٩۵] هود: ٧۳. ترجمه: «بخشایش خداوند و برکاتش بر شما، اهل این خانه باد» [٩۶] مریم: ۵۵. ترجمه: «و خانوادهاش را به [گزاردن] نماز و [پرداخت] زکات فرمان مىداد» [٩٧] تاج العروس: زیبدی. [٩۸] لسان العرب: ابن منظور ص ۲۸-۳۰ ج ۱۱. [٩٩] الصّحاح: جوهری ۴/۱۶۲٩. [۱۰۰] أساس البلاغة ص ۱۱. [۱۰۱] مقاییس اللّغة: احمد بن فارس ۱/۱۵۰. [۱۰۲] المفردات فی غرائب القرآن ص ۲۸. [۱۰۳] المفردات فی غرائب القرآن ص ۲٩ و ۳۰. [۱۰۴] الشیعة فی المیزان ص ۴۴٧. [۱۰۵] مجمع البیان ۳/۱۸۰. [۱۰۶] منهج الصّادقین ۴/٩۳. [۱۰٧] مجمعالبیان ۴/۲۱۱، سوره نمل و تفسیر قمی ۴/۲۵۰ سوره قصص و عروسی حویزی: نورالثّقلین ۴/۱۲۶ و کاشانی: منهج الصّادقین ٧/٩۵. [۱۰۸] الشیعة وأهل البیت، احسان الهی ظهیر ص ۱۸ و ۱٩. [۱۰٩] تفسیر فتح القدیر: شوکانی ۴/۲٧۰. [۱۱۰] بخاری، کتاب التّفسیر. [۱۱۱] بسیارى از حدیث شناسان حدیث کساء را موضوع و مجعول دانستهاند، مراجعه شود به تبدید الظلام وتنبیه النیام از شیخ ابراهیم سلیمان الجبهان ص ۵۰۶ و ۱۴٧ که دلایل متعددى بر جعل بودن این روایت ارائه نموده است. [۱۱۲] الشیعة وأهل البیت، ص ۱٩و۲۰.