گفتار سوم: انسان به‌هنگام سکرات مرگ، آرزوی برگشتن می‌کند
وقتی مرگ انسان فرا می‌رسد، آرزو می‌کند که به دنیا برگردد؛ کافر برای مسلمان شدن و گناه‌کار برای توبه؛ الله ﻷ می‌فرماید:
﴿حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ رَبِّ ٱرۡجِعُونِ٩٩ لَعَلِّيٓ أَعۡمَلُ صَٰلِحٗا فِيمَا تَرَكۡتُۚ كَلَّآۚ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَاۖ وَمِن وَرَآئِهِم بَرۡزَخٌ إِلَىٰ يَوۡمِ يُبۡعَثُونَ١٠٠﴾ [المؤمنون: ۹۹-۱۰۰]
«و چون مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، می‌گوید: ای پروردگارم! مرا بازگردان. تا در سرایی که -کارهای نیک را- رها کردم، به انجام اعمال شایسته بپردازم. هرگز؛ این، فقط سخنی است که او بر زبان می‌آورد و تا روزی که برانگیخته می‌شوند، برزخی فرارویشان است».
ایمان آوردن به هنگام فرا رسیدن مرگ، پذیرفته نمی‌شود و وقتی روح به حلقوم برسد، توبه سودی ندارد. الله أ می‌فرماید:
﴿إِنَّمَا ٱلتَّوۡبَةُ عَلَى ٱللَّهِ لِلَّذِينَ يَعۡمَلُونَ ٱلسُّوٓءَ بِجَهَٰلَةٖ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٖ فَأُوْلَٰٓئِكَ يَتُوبُ ٱللَّهُ عَلَيۡهِمۡۗ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمٗا١٧ وَلَيۡسَتِ ٱلتَّوۡبَةُ لِلَّذِينَ يَعۡمَلُونَ ٱلسَّئَِّاتِ حَتَّىٰٓ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ إِنِّي تُبۡتُ ٱلۡـَٰٔنَ وَلَا ٱلَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمۡ كُفَّارٌۚ أُوْلَٰٓئِكَ أَعۡتَدۡنَا لَهُمۡ عَذَابًا أَلِيمٗا١٨﴾ [النساء: ۱۷-۱۸].
«پذیرش توبه از سوی الله تنها برای کسانی است که از روی نادانی کارِ بدی انجام می‌دهند و خیلی زود توبه می‌کنند؛ الله أ، توبه‌ی چنین کسانی را می‌پذیرد. و الله، دانای حکیم است و پذیرش توبه برای کسانی نیست که کارهای بد مرتکب می‌شوند و چون مرگِ یکی از ایشان فرا می‌رسد، می‌گوید: اینک توبه کردم. و توبه‌ی کسانی که در حالِ کفر بمیرند، پذیرفته نمی‌شود؛ برای چنین کسانی عذاب دردناکی آماده کرده‌ایم».
حافظ ابن‌کثیر، روایاتی را در مورد پذیرش توبه پیش از رسیدن روح به حلقوم، نقل کرده است:
«إِنَّ اللَّهَ يَقبِلُ تَوْبَةَ الْعَبْدِ مَا لَمْ يُغَرْغِرْ» [۲۵]. «الله تا پیش از رسیدن روح به حقلوم، توبه‌ی بنده را می‌پذیرد.»
هر کس پیش از مرگ توبه کند، زود توبه کرده است؛ اما آن توبه، باید همراه با اخلاص و راستی باشد. بنابراین انسان باید پیش از فرا رسیدن اجل توبه کند، چون در هنگام سکرات و دشواری‌های مرگ، امکان توبه وجود ندارد.
شاعر [۲۶] می‌گوید:
قَـدِّم لِنَـفسِكَ تَوبَةً مَرجُوَّةً
قَبلَ الـمَمـَاتِ وَ قَبلَ حَبـــــسِ الألسُنِ
بَادِر بها غلق النفوس فانّها
ذخـر و غنـم لـلـمنيب الـمــحسـن
* پیش از مرگ و بند آمدن زبان، در انجام توبه‌ی پذیرفته شدهای شتاب کن.
* برای انجام آن شتاب کن، که توبه برای انسان نیکوکار و رجوع کننده بسوی پروردگار، ذخیره و غنیمتی است.
[۲۵] تفسیر ابن‌کثیر (۳/۲۲۴). ابن‌ماجه و ترمذی روایت را نقل کرده‌اند. [۲۶] محمود الوراق.