گفتار نهم: جایگاه روح در عالم برزخ
جایگاه ارواح بندگان در عالم برزخ، گوناگون است. با توجه به نوشتارهای آمده در قرآن کریم و سنت نبوی، پی می‌بریم که جایگاه هر انسان، بنا به تقسیم ذیل است:
۱- ارواح پیامبران:
ارواح پیامبران در بهترین جایگاه، در اعلی علیون و نزد پروردگار سکنی می‌گزینند. مادرمان عایشه ل در پایان عمر رسول‌الله ص از ایشان شنید که فرمود:
«اللَّهُمَّ الرَّفِيقَ الْأَعْلَى» [۱۵۰]. «پروردگارا! نزد رفیق اعلی می‌روم».
۲- ارواح شهیدان:
شهیدان زنده هستند و در نزد پروردگار روزی می‌خورند. الله می‌فرماید:
﴿وَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ أَمۡوَٰتَۢاۚ بَلۡ أَحۡيَآءٌ عِندَ رَبِّهِمۡ يُرۡزَقُونَ١٦٩﴾ [آل عمران: ۱۶۹]
«و کسانی را که در راه الله کشته می‌شوند، مرده مپندار؛ بلکه آنان زنده‌اند و بدیشان نزد پروردگارشان روزی داده می‌شود».
مسروق از عبدالله‌بن‌مسعود س درباره‌ی این آیه سوال کرد و ابن‌مسعود س فرمود: ارواح شهیدان در شکم پرندگان سبز رنگی هستند و آویزه‌هایی در عرش برای آن پرندگان وجود دارد. پرندگان به هر جای بهشت پرواز می‌کنند و به این آویزه‌ها بر می‌گردند. [۱۵۱]
البته ارواح برخی از شهیدان این‌گونه است؛ چون ارواح برخی از شهیدان به‌خاطر بدهی، در قبر از رفتن به بهشت منع می‌شوند. در مسند از عبدالله‌بن‌حجش س روایت شده که مردی نزد رسول‌الله ص آمد و گفت: اگر من در راه الله کشته شوم، چه پاداشی به من خواهد رسید؟ رسول‌الله ص فرمود:
«الْجَنَّةُ. فَلَمَّا وَلَّى قَالَ: إِلَّا الدَّيْنُ سَارَّنِي بِهِ جِبْرِيلُ عَلَيْهِ السَّلَام آنِفًا» [۱۵۲].
«بهشت. وقتی آن مرد برگشت، رسول‌الله ص فرمود: البته بدهی مانع رفتن به بهشت است. اکنون جبرئیل÷ این مطلب را با من در میان گذاشت».
۳- ارواح بندگان مؤمن و صالح:
این ارواح، به‌شکل پرندگانی در می‌آیند و بر درختان بهشت آویزان می‌شوند. از عبدالرحمن‌بن‌کعب‌بن‌مالک س روایت شده است که رسول‌الله ص فرمود:
«إِنَّمَا نَسَمَةُ الْمُسْلِمِ طَيْرٌ تَعْلُقُ فِي شَجَرِ الْجَنَّةِ حَتَّى يُرْجِعَهَا اللَّهُ ﻷ إِلَى جَسَدِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» [۱۵۳].
«روح بنده‌ی مسلمان، پرنده‌ای می‌شود که بر درختان بهشت آویزان است؛ تا این‌که الله ﻷ در روز رستاخیز آن‌را به بدنش بر می‌گرداند».
تفاوت میان روح شهیدان و روح مؤمن در این است که روح شهید در چینه‌دان پرنده است، در باغ‌های بهشت آزادانه به پرواز در می‌آید و به در آویزه‌های عرش قرار دارد. ولی روح مؤمن در شکم پرنده قرار می‌گیرد و از میوه‌ی درختان آویزان است و نمی‌تواند در گوشه‌های بهشت به گشت و گذار بپردازد.
این‌که روح مؤمن به پرنده‌ی بهشت تبدیل می‌شود، با حدیث ابوهریره منافات ندارد که در آن حدیث نقل شده:
«مَا أَطْيَبَ هَذِهِ الرِّيحَ الَّتِي جَاءَتْكُمْ مِنْ الْأَرْضِ فَيَأْتُونَ بِهِ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِينَ فَلَهُمْ أَشَدُّ فَرَحًا بِهِ مِنْ أَحَدِكُمْ بِغَائِبِهِ يَقْدَمُ عَلَيْهِ فَيَسْأَلُونَهُ مَاذَا فَعَلَ فُلَانٌ مَاذَا فَعَلَ فُلَانٌ فَيَقُولُونَ دَعُوهُ فَإِنَّهُ كَانَ فِي غَمِّ الدُّنْيَا فَإِذَا قَالَ أَمَا أَتَاكُمْ قَالُوا ذُهِبَ بِهِ إِلَى أُمِّهِ الْهَاوِيَةِ» [۱۵۴].
«چه روح پاک و خوشبویی از زمین به سوی‌تان می‌آید، سپس روح را نزد ارواح مؤمنان می‌برند و آن‌ها هم از آمدنش بسیار خرسند و خوشحال هستند. به فرشتگان می‌گویند: این فرد چه کار نیکویی را انجام داده است؟ . ...».
چون روح مؤمن در بهشت با ارواح مؤمنان دیگر ملاقات می‌کند.
۴- ارواح گناهکاران:
پیشتر نوشتارهایی در مورد عذاب دیدن گناهکاران، بیان شد. از آن‌جمله اشاره گردید که هر کس دروغ‌پراکنی کند، چنگی آهنین در فکش فرو می‌کنند تا این‌که به پشت سرش می‌رسد. کسی که نماز واجب را ترک کند، سرش با سنگی کوفته می‌شود. مردان و زنان زناکار، در حفره‌ای مانند تنور که دهانه‌اش تنگ و ژرفای آن گسترده است و آتشی درون آن روشن و شعله‌ور می‌شوند، عذاب می‌بینند. انسان رباخوار در رودی از خون غوطه می‌خورد و همین‌که می‌خواهد از آن بیرون رود، شخص دیگری در ساحل، بر دهان او سنگی می‌زند و او را به درون رودخانه باز می‌گرداند. روایات دیگری نیز در مورد عذاب دیدن کسانی که ادرار خود را نمی‌پوشانند و یا سخن‌چنینی می‌کنند و از اموال غنیمت و بیت‌المال دزدی می‌کنند، بیان گردید.
۵- ارواح کافران:
در حدیث ابوهریره س پس از بیان حال مومن، توضیحاتی پیرامون احوال کفار، عذابی که هنگام بیرون رفتن روح از بدن و پس از بیرون رفتن روح با آن روبرو می‌شوند، بیان شد و در همان بحث بیان کردیم که بوی بسیار بدی از روح‌شان به مشام می‌رسد. تا این‌که به دروازه‌ی زمین می‌رسند؛ نگهبانان زمین به فرشتگان می‌گویند: این بوی بد از آنِ چه کسی است؟ ... [۱۵۵].
[۱۵۰] صحیح بخاری، کتاب الرقاق. [۱۵۱] مشكاة المصابیح (۲/۳۵۱). [۱۵۲] البانی در تعلیقی بر شرح طحاویة در مورد این حدیث می‌فرماید: حدیث صحیح است و جندین حدیث در این معنی روایت شده اند. [۱۵۳] شبخ ناصر الدین آلبانی این حدیث را در ردیف احادیث صحیح آورده است. [۱۵۴] نسائی کتاب (جنائز) باب «ما یلقی المؤمن من الکرامة عند خروج نفسه» (۴/۸). [۱۵۵] نسائی کتاب (جنائز) باب (ما یلقی المؤمن من الکراهیة عند خروج النفس) (۴/۸).