گفتار دوازدهم: آیا روح از دنیا باخبر است؟
از احادیث صحیح ثابت شده است که مرده در قبر صدای کفش‌های تشییع‌کنندگان خود را می‌شنود. از انس س روایت شده است که رسول‌الله ص فرمود:
«إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَتَوَلَّى عَنْهُ أَصْحَابُهُ إِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ» [۱۶۰].
«بی‌گمان انسان وقتی در قبر گذاشته می‌شود و تشییع‌کنندگان بر می‌گردند، صدای راه رفتن آنان را می‌شنود».
در حدیثی دیگر آمده است که رسول‌الله ص پس از گذشتن سه روز از جنگ بدر، بر قبر مشرکان کشته‌شده ایستاد و چنین فرمود:
«يَا أَبَا جَهْلِ‌بن‌هِشَامٍ يَا أُمَيَّةَ‌بن‌خَلَفٍ يَا عُتْبَةَ‌بن‌رَبِيعَةَ يَا شَيْبَةَ‌بن‌رَبِيعَةَ أَلَيْسَ قَدْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا فَإِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِي رَبِّي حَقًّا فَسَمِعَ عُمَرُ قَوْلَ النَّبِيِّ ص فَقَالَ: يَا رسول‌الله‌كَيْفَ يَسْمَعُوا وَأَنَّى يُجِيبُوا وَقَدْ جَيَّفُوا؟ قَالَ: وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ مَا أَنْتُمْ بِأَسْمَعَ لِمَا أَقُولُ مِنْهُمْ وَلَكِنَّهُمْ لَا يَقْدِرُونَ أَنْ يُجِيبُوا ثُمَّ. أَمَرَ بِهِمْ فَسُحِبُوا فَأُلْقُوا فِي قَلِيبِ بَدْرٍ» [۱۶۱].
«ای ابوجهل‌بن‌هشام، ای امیه بن خلف، ای عتبه بن ربیعه و ای شبیبة بن ربیعة! آیا وعده‌ی پروردگارتان را درست نیافتید؟ بی‌گمان من وعده‌ی پروردگارم را یافتم.
عمر بن خطاب س با شنیدن این سخن رسول‌الله ص، عرض کرد: ای رسول خدا! چگونه می‌شنوند و پاسخ می‌دهند، حال آن‌که آنان مرده‌اند؟ رسول‌الله ص فرمود: سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست، شما گفتار مرا از آنان بهتر نمی‌شنوید؛ ولی با این تفاوت که آن‌ها نمی‌توانند پاسخ دهند. سپس رسول‌الله ص دستور داد تا آن‌ها را در چاهی از چاه‌های بدر، خاک کنند».
علامه ابن‌تیمیه پس از ذکر مجموعه‌ای از روایات دال بر شنیدن مردگان، می‌فرماید: این روایات و امثال آن، به روشنی حکایت از این دارند که مردگان سخنان زندگان را می‌شنوند. البته لازم نیست که این شنیدن برای همیشه باشد؛ بلکه برخی اوقات می‌شنوند و در برخی اوقات، نمی‌توانند بشنوند. همان‌گونه که انسان زنده نیز چنین است [۱۶۲].
گروهی می‌گویند: مردگان قادر به شنیدن نیستند؛ چون الله به پیامبر ص می‌فرماید:
﴿إِنَّكَ لَا تُسۡمِعُ ٱلۡمَوۡتَىٰ﴾ [النمل: ۸۰]
«بی‌گمان تو نمی‌توانی مرده‌ها را شنوا کنی».
ابن تیمیه در پاسخ می‌فرماید: شنیدن مردگان، از نوع ادراک و فهمیدن است که هیچ‌گونه اثر و یا پاداشی ندارد و شنیدن یادشده در آیه‌ی ﴿إِنَّكَ لَا تُسۡمِعُ ٱلۡمَوۡتَىٰ﴾ [نمل: ٨۰]، به معنای پذیرفتن دعوت پیامبر ص و فرمانبرداری از ایشان است. زیرا الله ﻷ، کفار را به مرده‌ای تشبیه نمود که صدایی نمی‌شنود و به حیواناتی تشبیه نمود که صدا را می‌شنوند ولی چیزی از فریاد درک نمی‌کنند. پس هر چند مرده سخنانی را می‌شنود و آن را درک می‌کند، ولی قادر به پاسخ‌گویی و فرمانبرداری نیست و امر و نهی هیچ اثر و ارزشی برای او ندارند. همان‌گونه که کافر دعوت دعوت‌گر را می‌شنود، ولی هیچ تأثیری از آن نمی‌پذیرد. الله أ می‌فرماید:
﴿وَلَوۡ عَلِمَ ٱللَّهُ فِيهِمۡ خَيۡرٗا لَّأَسۡمَعَهُمۡۖ﴾ [الأنفال: ۲۳]
«اگر خیری در آنان بود، الله آنان را - برای شنیدن حق- شنوا می‌ساخت».
احادیث صحیح بسیاری بر این دلالت دارند که مردگان علاوه بر شنیدن، حرف هم می‌زنند؛ از آن‌جمله زمانی است که نکیر و منکر از مردگان سوال می‌کنند و مؤمنان با پاسخ درست رستگار می‌شوند و کفار به خاطر ناتوان ماندن از پاسخ درست، عذاب می‌بینند. البته نوع این گفتن و شنیدن، با گفتن و شنیدنی که ما در دنیا سراغ داریم، متفاوت است؛ زیرا همه‌ی این کارها توسط روح و در ارتباط با بدن انجام می‌گیرد. پیشتر بیان کردیم که برخی از مردم، از جمله رسول‌الله ص، سخن مردگان را شنیده‌اند.
[۱۶۰] صحیح مسلم، کتاب الجنه: (۴/۲۲۰۳) شماره: (۲۸۷۴) [۱۶۱] صحیح بخاری، کتاب الجنائز. [۱۶۲] مجموع الفتاوی، این تیمیه (۵/۳۶۴).