قیامت صغری و علایم قیامت کبری

گفتار اول: تعریف و بیان

کسی که در مورد انسان پس از مرگ پژوهش می‌کند، در مورد روح نیز باید بیندیشد؛ که این روحی که پس از مرگ خوشحال می‌شود یا عذاب می‌بیند، چیست؟ آیا چگونگی آن قابل شناخت است؟ آیا روح بخشی از بدن است یا چیزی جدای از آن؟ اگر چیزی غیر از بدن است، در کجای بدن جای می‌گیرد؟ آیا روح مخلوق و حادث است؟ آیا در هر انسان، یک روح است یا چند روح؟ آیا ارواح می‌میرند و اگر می‌میرند، مرگ آن‌ها چگونه است؟ جایگاه روح در برزخ کجاست؟ آیا روحی که در برزخ قرار دارد، از دنیا و رویدادهای آن آگاه است؟

ابن تیمیه می‌فرماید: روحی که کارهای بدن را تدبیر می‌کند و با مرگ از آن جدا می‌شود، همان روحی است که هنگام زندگی در وی دمیده و همان نفسی است که هنگام مرگ از بدن جدا می‌شود [۱۲۸].

بی‌گمان آنان‌که روح و نفس را دو موجود جدا می‌دانند، دچار اشتباه شده‌اند. با اندکی درنگ در نوشتارهای پیشین، متوجه می‌شویم که نفس همان چیزی است که فرشتگان آن ‌را به هنگام مرگ می‌گیرند، به آسمان‌ها می‌برند، دوباره آن را به جسم بر می‌گردانند و از آن چیزهایی می‌پرسند و هم اوست که نعمت یا عذاب می‌بیند. بنا به گفتارهای رسول‌الله‌ ص، نفس همان روحی است که هنگام بیرون رفتن از جسم، موجب فرو بستن چشم می‌شود.

این آفریده‌ای که زندگی بدان بستگی دارد و با نبود آن زندگی نیز نابود است، همان روح یا نفس است؛ البته به‌کارگیری روح، نفس یا اسم‌های دیگر برای این موجود مانعی ندارد.

ابن‌تیمیه می‌فرماید: روح و نفس معانی بسیاری دارند. روح معانی زیر را در بردارد: هوایی که وارد بدن یا از آن خارج می‌شود، بخاری که از طریق سیاه‌رگ‌ها وارد قلب و از آن‌جا خارج می‌شود پزشکان آن را روح می‌گویند و به روح حیوانی شهرت دارد. این دو مفهوم، با مفهومی ‌از روح که هنگام مرگ از بدن بیرون می‌رود و آن‌را نفس هم می‌نامند، متفاوت است. منظور از نفس یک چیز، ذات و خودِ آن چیز است و گاهی به معنای خون در درون حیوانات است. مثلا فقها می‌گویند: فلان حیوان نفس جاری ندارد و فلان حیوان نفس جاری دارد. این دو مفهوم از نفس، با معنای روح متفاوت است [۱۲۹].

علاوه بر این، کلمه‌ی روح به جبرئیل÷ نیز گفته می‌شود:

﴿نَزَلَ بِهِ ٱلرُّوحُ ٱلۡأَمِينُ١٩٣﴾ [الشعراء: ۱۹۳] «‏جبرئیل آن را فرو آورده است‏».

و بر قرآن نیز اطلاق می‌گردد:

﴿وَكَذَٰلِكَ أَوۡحَيۡنَآ إِلَيۡكَ رُوحٗا مِّنۡ أَمۡرِنَاۚ﴾ [الشورى: ۵۲]

‏«‏و همان‌گونه به تو نیز به فرمان خود قرآن را وحی کردیم».‏

شارح عقیده طحاویه می‌گوید: روح و نفس گرچه به یک چیز لطیف ربانی اطلاق می‌گردد، اما نفس بیشتر وقتی به‌کار می‌رود که روح متصل به بدن باشد و وقتی از بدن جدا شود، بیشتر بدان روح گفته می‌شود [۱۳۰].

ابن‌تیمیه می‌فرماید: روح چون بدن را اداره می‌کند، نفس گفته می‌شود و چون لطیف است، روح نامیده می‌شود. به همین خاطر است که باد را روح می‌نامند و پیامبر ص می‌فرماید: ‏«‏الرِّيحُ مِنْ رُوحِ اللَّهِ‏»‏. «‏باد، از روح الله است»‏ یعنی از روحی که الله آن را آفریده است [۱۳۱].

[۱۲۸] رسالة العقل و الروح. مجموعة الرسايل المينريه: (۲/۳۶). ن.ک: شرح العقيدة الطحاوية: (۴۴۵) [۱۲۹] قبلی، (۲/۳۹). [۱۳۰] شرح العقیده الطحاویه(‏۴۴۴).‏ [۱۳۱] رساله العقل و الروح. مجموعة الرسائل المنبریه: (‏۶/۳۷).‏